غباد

غباد. [ غ ُ ] (اِ) بمعنی ابداع باشد که نوآوردن و نو ساختن و شعر نو گفتن است . (برهان ). || مردم بر حق را نیز گویند یعنی در فعل حق طرف نقیض را نگیرد و جانب کسی را ملاحظه نکند و روی نبیند و آنچه حق است بعمل آورد. (برهان ). سایس و عادل قهار را گویند. (انجمن آرا) (برهان ) (آنندراج ). این کلمه در اوستائی کواته مرکب از دو جزء: نخستین کوا بمعنی کی (شاه ) و جزء دیگر واته بقول بارتولمه بمعنی محبوب است وجمعاً یعنی کی محبوب و سرور گرامی . (حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین : قباد). بنابراین معانی فوق مجعول است .

غباد. [ غ ُ ] (اِ) قُباد. نوعی ماهی با گوشتی بسیار لذیذ در دریای فارس .

غباد. [ غ ُ ] (اِخ ) در انجمن آرا و آنندراج آمده : مادرش روشنک نام بوده و پدر کاوس و بعضی جد کاوس دانند و پدر کاوس را کیانیه گویند. به هر حال او پادشاهی بوده از سلسله ٔ کیان که او را کیقباد نیز می گفته اند وقاف در پارسی نیامده قباد معرب آن است ، ولی در لغت عجم به معنی ملک الملوک است ، صد سال در ایران پادشاه بوده بعد از وی کاوس شاه شد، چنانکه فردوسی گفته :
بسر شد کنون قصه ٔ کی قباد
ز کاوس بایدکنون کرد یاد.
(انجمن آرای ناصری ) (آنندراج ). رجوع به کیقباد شود.

غباد. [ غ ُ ] (اِخ ) قباد. ابن فیروز پادشاه ساسانی (پدر انوشیروان ) (از سال 488 - 531 م .). مرحوم فروغی در خلاصه ٔ شاهنامه آرد: پیروز (پادشاه ساسانی ) را دو پسر بود: «قباد» و «بلاش ». در هنگامی که به رزم ترکان میشد قباد را با خود برد و بلاش را جانشین خویش ساخت . دراین رزم پادشاه ترکان «خشنواز» پیروز را هلاک ساخت وقباد را اسیر کرد. پس از مرگ پیروز و گرفتاری قباد،بلاش به تخت شاهی مستقر گشت . یکی از بزرگان ایران که از مردم شیراز و نامش «سوفرای » بود به کین توزی پیروز به توران زمین لشکر کشید و در «بیکند» ترکان را سخت شکست داد. خشنواز آشتی جست و اسیران ایران را که از آن جمله قباد بود با خواسته ٔ بسیار به سوفرای فرستاد سوفرای بپذیرفت و پیروزمند و شاد به ایران بازگشت . از آن پس در حقیقت کشورداری با سوفرای بود و چندی که برآمد قباد را به جای بلاش به اورنگ شاهی نشاند:
چو برتخت بنشست فرخ قباد
کلاه بزرگی بسر بر نهاد
همه مهتران آفرین خواندند
زبرجد به تاجش برافشاندند
جوان بود، سالش سه پنج و یکی
ز شاهی ورا بهره بُد اندکی
همی راند کار جهان سوفرای
قباد اندر ایران نبد کدخدای
همه کار او پهلوان راندی
کسی را برِ شاه ننشاندی .
اندک اندک قباد ازسوفرای بیمناک شد و در هنگامی که او به شیراز بود فرمود وی را گرفتار کنند. سوفرای که بدگمانی شاه دانست خود بندی بر پای نهاد و چون به نزد قباد آمد شاه او را کشت . این رفتار ایرانیان را خشمگین ساخت . قباد را بند بر نهادند و برادرش «جاماسب » را به شاهی نشاندند. سوفرای را فرزندی خردمند «زرمهر» نام بود ایرانیان قباد را بسته بدو سپردند که به خون خواهی پدر بکشد، ولی زرمهر، شاه را بنواخت و از وی بند برگرفت و چون مدتی برآمد با قباد و تنی چند از خواهان او شباهنگام بگریختند و «سوی مرز هیتال کردند روی » چون به اهواز رسیدند در دهکده ای به خانه ٔ دهقانی فرود آمدند که نژادش به فریدون می پیوست :
یکی دختری داشت دهقان چو ماه
ز مشک سیه بر سرش بر کلاه
جهانجوی چون روی دختر بدید
ز مغز جوان شد خرد ناپدید
همانگه بیامد به زرمهر گفت
که با تو سخن دارم اندر نهفت
برو رازمن پیش دهقان بگوی
مگر جفت من گردد این ماهروی
بشد تیز و رازش به دهقان بگفت
که گر دختر خوب را نیست جفت
یکی پاک انبازش آرم به جای
که گردی به اهواز بر کدخدای
گرانمایه دهقان به زرمهر گفت
که این دختر خوب را نیست جفت
اگر هست شایسته ، فرمان تو راست
مر این را بدان ده که او را هواست
بیامد خردمند نزد قباد
که این ماه بر شاه فرخنده باد
قباد آن پریروی را پیش خواند
به زانوی کندآورش برنشاند
در آن ده به یک هفته از بهر ماه
همی بود و هشتم بیامد براه
بر شاه هیتالیان شد قباد
گذشته سخنها بر او کرد یاد
بگفت آنچه کردند ایرانیان
بدی را ببستند یک یک میان
پذیرفت شمشیرزن سی هزار
همه نامداران و گرد و سوار
ز هیتالیان سوی اهواز شد
سراسر جهان زو پرآواز شد
چو نزدیکی خان دهقان رسید
همه کوی مردم پراکنده دید
همه مژده بردند نزد قباد
که فرزند بر شاه فرخنده باد
پسر زاد جفت تو در شب یکی
که از ماه پیدا نبود اندکی
چو بشنید در خانه شد شادکام
همانگاه کسریش بنهاد نام
عماری بسیجید و آمد به راه
نشسته بدو اندرون جفت شاه
بیاورد لشکر سوی طیسفون
دل از درد ایرانیان پر ز خون .
موبدان و بخردان پس از سگالش قباد را دیگر بار به پادشاهی برگزیدند:
ورا گشت آن شاهی آراسته
جهان گشت پر داد و پرخواسته
برین گونه تا گشت کسری بزرگ
یکی کودکی شد دلیر و سترگ
به فرهنگیان داد فرزند را
چنان تازه شاخ برومند را.
قباد با روم نیز درآویخت و دو شهر بگرفت ، در ایران هم شارسانی چند برآورد که از آن جمله مداین بود. سخنگویی با دانش که مزدک نام داشت آیینی نوین آورد که :
زن و خواسته باید اندر میان
چو دین بهی را نخواهی زیان
بدین دو بود رشک و آزو نیاز
که با خشم و کین اندر آید به راز
همی دیو پیچد سر بخردان
بباید نهاد این دو را در میان .
پادشاه آئین مزدک را پذیرفت و او را برکشید، ولی کسری به وی نگروید سرانجام در مجلس پادشاه موبدان و مزدک از هر دو سخن راندند، و چون کژی و بیراهی مزدک آشکار شد، قباد از آن آئین روی بگاشت و به فرمان وی کسری مزدک و مزدکیان را بکشت . قباد پس از چهل سال پادشاهی بمرد و کشور را به کسری سپرد. (نقل از خلاصه ٔ شاهنامه تألیف فروغی ) و رجوع به داستان پادشاهی قباد پیروز در شاهنامه ٔ فردوسی شود.
مؤلف مجمل التواریخ آرد: هنگامی که پدرش فیروز به جنگ هیاطله رفت و به حیله ٔ خوشنواز که کنده ای در جلو راه فیروز ساخته بود در آن کنده افتاده و کشته شد قباد و پیروزدخت و موبد موبدان و بسیاری مهتران گرفتار شدند و دیگران باز آمدند...تا قباد را سرافرای شیرازی سپهبد ایران ، بازآورد. بعد از آنکه سپاه برد از ایرانیان و خاقان صلح خواست و ناچار بپذیرفت و قباد را، و خواهرش را و موبد موبدان و تن فیروز و اسیران دیگر با جزیتها جمله به ایران باز آورد. (از مجمل التواریخ و القصص چ بهار صص 71-72). و باز مؤلف مجمل التواریخ آرد: پادشاهی قباد فیروز چهل و یک سال بود به دیگر روایت به دو دفعات چهل و سه گویند. سپهبد سرفرارا با چندین نیکویی بجای قباد، از گفتار بدگویان بکشت تا ایرانیان از طیره او را گرفتند و بازداشتند و برادرش جاماسب را بنشاندند و قباد را به پسر سرفرا زرمهر دادند تا به خون پدر قصاص کند: زرمهر با وی درساخت و سوی ملک شکنان و هیاطله بازگشتند به یاوری خواستن ، و به زمین اهواز اندرو بعضی [ گویند ] به اصفهان و این درست است . دختر دهقانی را دوست گرفت و بخواست و با وی بیارامید و دختر از قباد آبستن گشت به کسری نوشیروان ، سپس قباد برفت و سپاه آورد، چون آن جایگاه بازرسید، دهقان مژده دادش به فرزند، قباد زرمهر را فرمود که از نژاد دهقان بداند ، چون بازجستند از تخمه ٔ افریدون بود، قباد شاد گشت و فرزند نوشروان نام نهاد و بی حرب کردن پادشاهی به وی بازرسید. پس قحط افتاد و مزدک بن بامدادان موبد موبدان بود؛ دین مزدک آورد، و قباد را بدان کار به مباح زنان بر یکدیگرو مال و فعلهای زشت و مذموم ، اندرآورد، تا کسری نوشیروان [ که ] با جای مردی رسیده بود دین مزدکی باطل کرد به حجت ، و از قباد درخواسته بود که مزدک را با اصحابش به دست او دهد و همه را به باغی به زمین اندر بکشت پایها بر بالا و تا بسینه به زمین در نگنده پس مزدک را بیاویخت و قباد حارث بن عمروبن حجرالکندی [ را ] پادشاه کرد بر عرب و از عمارت بسیار شهرها کرد،یکی میان حلوان و شهرزول ایران شاد کواذ، خواند و دیگری میان گرگان و خراسان و آن را شهر آباد کواذ خواند، و بر سر حد پارس شهری بنا کرد (به ازایمد کواد) نام کرد و آن است که اکنون ارغان خوانند، معنی چنان است که از ایمد بهتر است برسان جندیشاپور که گفتیم و به جانب مداین هنبوشاپور بنا کرد، بغدادیان جنبسابور خوانند یکی دیگر بلاش حنو و به موصل حابور کواد نام کرد [ و ] شهری دیگر در سواد ایزد قباد [ نام ] کرد و به آخر عهد به مداین بمرد. واﷲ اعلم . (مجمل التواریخ و القصص چ بهار صص 73-74). مؤلف احوال و اشعار رودکی آرد: آنچه در تاریخ چین در باب ایران میتوان یافت مناسباتی است که پس از برچیده شدن سلطنت ساسانیان روی داد و تفصیل آن به اجمال بدین قرار است که نخستین بار اسم ایران که چینیان آن را پوسه نامیده اند در سال 519 م . در تاریخ چین آمده است و در آن زمان پادشاه ایران غباد یابقول کتب پهلوی «کواذ» سفیری به دربار چین فرستاد . و ظاهراً پس از آن هم در 461 و 466 م . دو بار سفیراز ایران به چین رفته بود که مصادف با زمان پادشاهی بلاش پدر غباد می شود و پس از آن باز غباد سفیر دیگر به دربار چین فرستاد. سفرای چین نیز به نوبه ٔ خود به دربار خسرو اول انوشیروان آمدند و وی را ارمغانها آوردند. در سال 567 م . که باز در زمان انوشیروان بود سفیر دیگر از سوی ایران به دربار چین رفت و شاید برای آن بوده باشد که از حکومت چین برای دفع ترکان که در آن زمان به سرحدات باختریان تاخت و تاز می کردند یاری بخواهد. در سال 638 م .یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی که چینیان نام او را «یی سه سه » ضبط کرده اند پس از آن که از تازیان در استخر شکست خورد از «تائی تسونگ » امپراطور چین یاوری خواست و در ضمن تمام خزاین و اموال خویش را به چین فرستاد، زیرا که خیال داشت اگر از عهده ٔ تازیان برنیاید یکباره بچین پناه برد. این واقعه در زمانی بود که هرقل یا هراکلیوس با ایران جنگ کرده و ایران را از پا درآورده بود و تازیان ناتوانی هر دو رقیب را مغتنم شمرده از یک سوی از سال 633 تا 638 م . سوریه (شام ) را گرفته بودند و بسوی مصر می تاختند (که از 639 تا 641 م . فتح آن کشید). عبداﷲبن مقفع آورده است که در میان ذخایر هفت هزار ظرف طلا بود که به فرمان غباد ساخته بودند و هر یک از آن ظروف دوازده هزار مثقال بود و جز آن مقداری کثیر سکه های سیم از پادشاهان ساسانی و نیز هزار بار شمش طلا بود و مقداری کثیر سکه های زر . (تاریخ زندگی رودکی تألیف نفیسی ج 1 صص 194-195). و رجوع به ص 209 همان کتاب شود. (کریستنسن در تاریخ ایران در زمان ساسانیان ، ترجمه چ 2 ص 360 ببعد) آرد: در سالهای نخستین سلطت کواذ، زرمهر (سوخرا) کماکان مرتبت خود را حفظ کرد و حائز مقام نخستین در میان اشراف بود اما کواذ پیوسته در دل داشت ، که خود را از تسلط و استیلای این مردجاه طلب و خطرناک نجات دهد. پس رقابتی را که در میان زرمهر و شاهپور مهران افتاده بود مغتنم شمرد، شاپوررا، که در این وقت منصب ایران سپاهبذ داشت (طبری ) ودر عین حال سپاهبذ ناحیه ٔ سواد نیز بود (نهایه ) ، در نهان با خود یار کرد، و زرمهر را بهلاکت رسانید . این واقعه در سرتاسر کشور شهرت عظیم یافت و مبداء ضرب المثلی شد به این عبارت : «باد سوخرا از وزیدن فروماند و بادی از جانب مهران وزیدن گرفت » یا بنا برروایت نهایه : «آتش سوخرا فرو مرد و باد شاهپور وزید» باوجود این در تاریخ ذکری از این شاهپور مهران نیست ، گویا پس از رقیب خود دیری نزیسته است قتل زرمهر دشمنان خطرناک برای کواذ تهیه کرد، ولی آنچه اسباب اشتعال غضب بزرگان شد، روابطی بود که کواذ با فرقه ٔ ضاله ٔ مزدکیه داشت و اسباب بدعتهای انقلابی گردید. پروکوپیوس گوید کواذ در پادشاهی راه خشونت سپرد و در کشور بدعتهایی آورد. آگائیاس گوید این شهریار میخواست تأسیسات اجتماعی را واژگون کند و در معاش مردمان انقلابی پدید آورد و رسوم و آداب باستانی را برهم زند. اما این دو مورخ بیزانسی و همچنین استیلیتس دروغی ، که در این باب چیز نوشته اند، فقط یکی از بدعتهای کواذ را ذکر نموده اند و آن راجع به اشتراک زنان است و در این خصوص هم ساکت هستند، که آیا این امر جزء احکام دین جدیدی است یا نه . از میان این سه کتاب ، که ذکر شد فقط تألیفی ، که منسوب به استیلیتس است ، نام فرقه ٔ ضاله ٔ زردشتگان آمده است . درباره ٔ این فرقه و اصول عقاید آنان باید از کتب عرب و ایران مطالبی بدست آورد. در این جا نکته ای که بدواً باید در نظر گرفت ، نام آن فرقه است که در کتاب منسوب به استیلیتس ذکر شده است . در آثار مؤلفان عرب و ایرانی جز اسم مزدکیان مذکور نیست و مسلماً در خوذای نامگ هم آن فرقه را به این عنوان نام برده اند. معذلک در بسیاری از منابع ایرانی و عرب (طبری و یعقوبی و نهایه ) ذکری از زردشت نامی رفته است که پسر خورگان واز مردم پسا (فسای فارس ) بود و او را مؤسس فرقه شناخته اند. صاحب نهایه زردشت را یکی از نجبای پارسی میشمارد که حامی مزدک بوده است . از این گذشته اکثر منابع عرب و ایرانی ، اگر چه نام زردشت نبرده اند، ولی شهر پسا را که زادبوم او بوده محل تولد مزدک شمرده اند . پس میتوان گفت که نام این زردشت حتی در خوذای نامگ هم مسطور بوده است . باری ملالاس روایت میکند که در عهد دیوکلسین شخصی از مانویه در روم ظهور کرد، بوندس نام ، که عقاید جدید داشت و با کیش رسمی مانوی ، راه خلاف میسپرد. از گفتار اوست که گوید: خدای خیر با خدای شر نبرد کرد و او را مغلوب نمود، اینجاست که پرستش غالب واجب است . این بوندس به ایران سفر کرد و به دعوت پرداخت . ایرانیان کیش او را «تون داریس ثنون »، یعنی دین خدای خیر گفته اند که در زبان پهلوی آئین دریست دینان میشود و ملالاس کواذ را در جای دیگر به یونانی چنین خوانده است . «کواذس هودراس ثنوس » که صورت صحیح آن «هودریس ثنوس » میشود . این لقب که حاکی از پیروی کواذ از مذهب مزدکی است ،در کتب عرب و ایرانی ، که مأخذ آنها خوذای نامگ بوده به اشکال مغلوط ضبط شده است . بنابراین دین مزدک همان آیین درست دین است ، که بوندس انتشار داد. اگر این شخص مانوی ، یعنی بوندس ، پس از شروع بدعوت جدید در روم ، به ایران رهسپار شد، تا عقاید خود را تبلیغ کند، میتوان حدسی قریب بیقین زد که اصل او ایرانی بوده است . کلمه ٔ بوندس شباهتی به اعلام ایرانی ندارد، ولی میتوان آن را لقب این شخص دانست . نه تنها کتب اسلامی ،که مأخوذ از خوذای نامگ هستند، بلکه الفهرست هم که منبع دیگر داشته ، مؤسس فرقه ٔ مزدکیه را شخصی دانسته اند مقدم بر مزدک ، و در خوذای نامگ اسم او را زردشت قید کرده اند و از این جا نام فرقه ٔ زردشتگان پیدا شده است ، که در کتاب منسوب باستیلیتس معاصر مزدک ، نیز همین اسم برای فرقه ٔ مزبور ذکر گردیده است . بنابراین بطور تحقیق میتوان گفت که «بوندس » و زردشت اسم یک شخص بوده است . و زردشت نام اصلی آورنده ٔ این دین است و این شخص با پیامبر مزدیسنان همنام بوده است . پس نتیجه این میشود که فرقه ٔ مورد بحث ما یکی از شعب مانویه بود که قریب دو قرن قبل از مزدک ، در کشور روم تأسیس یافته و مؤسس آن یکنفر ایرانی زردشت نام پسر خورگان از مردم پسا بوده است . بنابراین مؤلفان بیزانسی و سریانی که در شرح کفرو زندقه ٔ عهد کواذ قلمفرسائی کرده اند کاملاً حق دارند که اتباع مزدک را مانوی خوانده اند . از اشارات مندرج در کتب عربی چنین مستفاد میشود که زردشت پیشوایی بوده که دعوات او فقط جنبه ٔ نظری داشته است ، اما مزدک که مرد عمل بوده و بقول طبری «در نزد طبقه ٔ عامه خلیفه ٔ زردشت بشمار می آمده است »، رفته رفته نام مؤسس اصلی را تحت الشعاع قرار داد و در همان عهد خود فرقه را به اسم مزدکیه مشهور نمود. از این رو در ادواربعد مردمان پنداشته اند که بانی حقیقی فرقه نیز مزدک نام داشته و از اینجا گمان کرده اند که مزدک دو تن بوده ، یکی مزدک قدیم دیگر مزدک جدید (الفهرست ). پس روایت طبری و یعقوبی و صاحب نهایه ، که گویند زردشت همعصر مزدک بوده صحیح نیست . اما راجع بشخص مزدک ، اطلاعات ما بسیار قلیل است . چنانکه دیدیم قول بعضی از مورخان که مولد او را پسا دانسته اند مقرون به صحت نیست ، پسا مولد زردشت بوده است ، نه مزدک بنابر قول طبری مزدک در مدریا Madaria (?) تولد یافته است شاید مقصود شهر ماداریا Madarya باشد، که در ساحل شرقی دجله (مکان فعلی کوت العماره ) واقع بوده است حتی در قرن نهم میلادی هم اشراف و نجبای ایرانی در این شهر مسکن داشته اند . اسم مزدک و اسم پدرش بامداذ هر دو ایرانی است . بنابر روایت دینوری مزدک از مردم استخر بود و مؤلف تبصرة العوام مسقط الرأس او را تبریز دانسته است . ولی میتوان گفت که مورخان بجای شهر تولدگاه مزدک ، که نام مجهول و نامأنوسی داشته ، استخر یا تبریز را حدساً نوشته اند و این کار نظایر دارد. مطابق این مقدمات ، درست دین که شریعت بوندس زردشت و مزدک باشد در واقع اصلاحی در کیش مانی محسوب میشده است و مثل کیش مانی ، این آئین هم آغازکلام را بحث در باب روابط اصلین قدیمین ، یعنی نور و ظلمت ، قرار میداد. تفاوت آن با عقاید مانی در این بود که میگفت حرکات ظلمت ارادی و از روی علم قبلی نبوده بلکه علی العمیا و برحسب صدفه و اتفاق جنبشی داشته است برخلاف اصل نور، که حرکاتش ارادی است . بنابراین اختلاط و آمیزش تیرگی و روشنائی که عالم محسوس مادی از آن پیدا شده ، برخلاف تعالیم مانی نتیجه ٔ نقشه و طرح مقدمی نبوده و برحسب تصادف وجود یافته است . پس در آیین مزدک برتری نور خیلی پیش از کیش مانی مؤکد بوده و این موافق روایت ملالاس است که گوید اعتقاد بوندس بر این بود که خدای خیر (نور) بر خدای شر (ظلمت ) چیره شد و از اینرو باید غالب را ستود. اما این استیلا تام نیست ، چه عالم مادی که مخلوطی از دو اصل قدیم است ،باقی است و مقصد نهائی تکامل این عالم ، نجات ذرات نور است که در ذرات ظلمت آمیخته است . این قسمت از عقاید مزدکیان تابع قول مانی است . مانی میگفت نور را پنج عنصر است :
اثیر، نسیم ، روشنایی ، آب ، آتش . اما مزدک فقط سه عنصر را تصدیق داشت آب و آتش و خاک . اگر چه شهرستانی دراین قسمت ساکت است ، ولی میتوان بقرینه گفت چنانکه در عقاید مانی ظلمت هم پنج عنصر داشت ، مزدکیان نیز به سه عنصر ظلمانی معتقد بوده اند که مدبر شر از آن سه عنصر بیرون آمده است ، چنانکه مدبر خیر از عناصر نورانی خارج شده بود. مراد از مدبر خیر خدای نور است که در اصطلاح کیش مانی او را پادشاه نور میخوانده اند. مزدک خدای خود را چنین تصور میکرد که بر تختی در عالم بالا نشسته است ، چنان که خسرو در این عالم می نشیند و در حضورش چهار «قوه » تمیزو فهم و سرور هستند چنانکه در نزد خسرو چهار شخص ، یعنی موبذان موبذ و هیربذان هیربذ و سپاهبز و رامشگر حضور دارند. این چهار قوه ، امور عالم را بواسطه ٔ هفت وزیر خویش میگردانند که عبارتند از سالار و پیشکار و بارور؟ و پروان و کاردان و دستور و کوذگ (غلام و خادم ) و این هفت تن در [ دایره ] دوازده تن روحانیین دور میزنند از این قرار: خواننده ، دهنده ، کشنده ، زننده ، کننده ، آینده ، شونده ، یابنده . در هر انسانی این چهار قوه مجتمع است و آن هفت و دوازده در عالم سفلی مسلط هستند. شهرستانی بیانات خود را در باب مبداء آفرینش به شرحی در خصوص خواص اسم اعظم و حروف آن اسم به پایان میرساند. اما در باب علم معاد و احوال قیامت در نظر مزدکیان ، شهرستانی بتفصیل قائل نشده است . مثلاً گوید بنابر رأی مزدکیه خلاص نور از ظلمت بر حسب اتفاق و بدون قصد و اختیارصورت خواهد گرفت ، چنانکه امتزاج آنها نخست بر حسب اتفاق و بدون اختیار، واقع شده است و این بسیار موجز و مختصر است . در هر حال ، راه نجات این است که انسان طریق زهد و ترک بپوید. در منابع موجوده بیشتر مطالب راجع به همین جنبه ٔ زهد وترک مزدکیه است . نزد این طایفه چنانکه نزد مانویه ، اصل آن است که انسان علاقه ٔ خود را از مادیات کم کند و از آنچه این علاقه را مستحکم تر میسازد اجتناب ورزد، از این رو خوردن گوشت حیوانات نزد مزدکیه ممنوع بود و در باره ٔ غذا همواره تابع قواعد معینی بودند و ریاضتهایی میکشیدند . منع خوردن گوشت حیوانی سبب دیگر هم داشت ، برای خوردن حیوان کشتن حیوان لازم بود و ریختن خون نتیجه اش منع ارواح از حصول نجات میشد شهرستانی روایت میکند که مزدک «امر به قتل نفوس میداد تا آنان را از اختلاط با ظلمت نجات ببخشد» ممکن است مراد از این قتل کشتن خواهش ها و شهوت ها باشد که سد راه نجاتند. مزدک مردمان را از مخالفت و کین و قتال بازمیداشت . به عقیده ٔ او چون علت اصلی کینه و ناسازگاری نابرابری مردمان است ، پس باید ناچار عدم مساوات را از میان برداشت تا کینه و نفاق نیز از جهان رخت بربندد. در جامعه ٔ مانوی «برگزیدگان » بایستی در تجرد بمانند و بیش از غذای یک روز و جامه ٔ یک سال چیزی نداشته باشند. از آنجا که نزد مزدکیه نیز همین میل به زهد و ترک موجود بوده میتوان حدس زد که طبقه ٔ عالیه ٔ مزدکیان هم قواعدی شبیه برگزیدگان مانوی داشته اند، ولی پیشوایان مزدکیه دریافتند که مردمان عادی نمیتوانند از میل و رغبت به لذات و تمتعات مادی از قبیل داشتن ثروت و تملک زنان و یا دست یافتن به زن مخصوصی که موردعلاقه است ، رهایی یابند مگر اینکه بتوانند این امیال خود را باآزادی و بلامانع اقناع کنند. پس این قبیل افکار را مبنای عقاید و نظریات اجتماعی خود قرار دادند و گفتند که خداوند کلیه ٔ وسایل معیشت را در روی زمین در دسترس مردمان قرار داده است ، تا افراد بشر آن رابتساوی بین خود قسمت کنند بقسمی که کسی بیش از دیگرهمنوعان خود چیزی نداشته باشد. نابرابری و عدم مساوات در دنیا به جبر و قهر از آن بوجود آمده است که هرکس میخواسته تمایلات و رغبتهای خود را از کیسه ٔ برادر خود اقناع کند، اما در حقیقت هیچکس حق داشتن خواسته و مال و زن بیش از سایر همنوعان خود ندارد. پس باید از توانگران گرفت و به تهی دستان داد، تا بدین وسیله مساوات دو باره در این جهان برقرار شود . زن و خواسته باید مانند آب و آتش ومراتع در دسترس همگان بالاشتراک قرار گیرد این عمل خیری است که خداوند فرموده و نزد او اجر و پاداش عظیم دارد و گذشته از تمام اینها دستگیری مردمان از یکدیگر عملی است قابل توصیه وباعث خشنودی خداوند پس به آسانی میتوان فهمید که چرا دشمنان این فرقه کمونیستهای مزدکی را عموماً متهم به اباحه و ترویج فحشا و منکر کردند در صورتی که این کارها خلاف اصل زهد و ترک است که پایه و اساس عقاید مزدکیان را تشکیل میداد. خلاصه در اثر افکار و اندیشه های اخلاقی و نوعدوستی زردشت و مزدک به این نتیجه رسیدند که به تبلیغ یک انقلاب اجتماعی بپردازند. زردشت و مزدک هر دو تأکید میکرده اند که انسان مکلف به عمل خیر است و در اصل شریعت آنان نه تنها قتل بلکه اضرار به غیر هم ممنوع بود. درمهمان نوازی میگفتند که هیچ چیز را نباید از مهمان دریغ داشت از هر طایفه و هر ملتی میخواهد باشد حتی نسبت به دشمنان هم بایستی به مهربانی و عطوفت رفتار کرد . در باب رابطه یافتن مزدک با کواذ سند موثقی در دست نداریم . بنا به روایت فردوسی و ثعالبی در قحطسالی مزدک نزد کواذ رفت و با سخنان مکرآمیز و فریبنده قباد را بر آن داشت که اعلام کند که هر که نان از مردم گرسنه بدارد، سزایش مرگ باشد و سپس مردم بینوا و تهی دست را به غارت انبارها تحریک کرد و موجب تجری خلایق شد این روایت بیشک در جزئیات افسانه است ولی بعید نیست که در آن حقیقتی تاریخی نهفته باشد اوتوکیوس هم قضیه ٔ قحطسال را نقل کرده است . فقر و بیچارگی که در اثر این بلیه بوجود آمد، تقسیم غیرعادلانه ٔ ثروت را در جامعه ایرانی که در آن کلیه ٔ مقامات مؤثر و مقتدر در دست طبقه ٔ ممتاز بود،آشکار کرد و ممکن است این وضع به مردم ستم کشیده جرأت بیشتری داده و در عین حال شاه را به اصلاحات جسورانه برانگیخته باشد به هر حال کواذ پیرو طریقه ٔ مزدک شد و طبق آن عمل کرد. بغیر از استیلیتس کاذب ، کلّیه ٔ مؤلفین هم عصر کواذ و نیز منابع بعدی در این نکته هم داستانند که وی قوانینی در باب اشتراک زنان وضع کرد. اما استیلیتس کاذب گوید که او فرقه ٔ زردشتگان را دوباره برقرار کرد و این فرقه هواخواه آن بود که کلیه ٔ زنان باید در دسترش همگان بالاشتراک قرار گیرند و این قول با اقوال دیگران کمی فرق دارد. اما معلوم نیست قوانین جدید کواذ راجع به نکاح چگونه بوده است . هیچیک از منابع مدعی نیستند که کواذ ازدواج را منسوخ کرده باشد و از این گذشته چنین تصمیمی در عمل غیر قابل اجرا میباشد، شاید او با وضع قوانین جدید یک نوع ازدواج آزادتری برقرار کرده باشد. چنین عملی کاملاً ساده و عبارت از توسعه و تأویل بعضی فصول فقه ساسانی در باب مناکحات و رفع بعض قیودات آن میباشد. چنانکه دیدیم طبق مقررات آن عصر مرد میتوانست زن یا یکی اززنان و حتی زن ممتاز خود را به مرد دیگری که بدون تقصیر محتاج شده باشد، بسپارد تا این مرد از خدمات زن استفاده ببرد. از طرف دیگر این نکته بسیار شایان توجه است که در هیچ یک از منابع عصر کواذ ذکری از قوانین او در باب اشتراک اموال به میان نیامده است . فقط در خوذای نامگ از چنین اقدامات سخن رفته است و ممکن است تا اندازه ای حقیقت داشته باشد، ولی این بدعتها اینقدر مهم نبوده که نظر ناظرین بیزانسی و سریانی را جلب کند شاید هم این اقدامات عبارت بوده است از وضع مالیاتهای فوق العاده بر اغنیا و توانگران برای بهبود وضع فقرا و تهیدستان و یا اعمالی نظیر این . شخص از خود میپرسد که چگونه پادشاه ایران پیرو این فرقه ٔ اباحی (کمونیست ) شده است ؛ بعضی گفته اند که کواذ از روی اعتقاد تام پیروی مزدک را اختیار کرد و برخی گفته اندکه گرویدن کواذ به این آیین از راه ترس بوده و از روی تزویر این کیش گرفته است . نلدکه مخصوصاً توجه به این نکته را جلب کرده است که کواذ پادشاهی نیرومند و با اراده بود و دوبار درمشکلترین احوال تاج و تخت از دست رفته ٔ خود را نگاهداشته و بارها کشور روم را از ضرب شمشیر خود بلرزه افکنده است و نلدکه از این مقدمه چنین نتیجه میگیرد که گرویدن او به مذهب مزدکیان فقط برای درهم شکستن قدرت اشراف بوده است . با وجود این از روی هیچ یک از منابع عصر یا تقریباً هم عصر کواذ نمی توان استنباط کرد که این پادشاه مردی مزور و دورو و دارای خصلت ماکیاولی بوده باشد، نه پروکوپیوس ، که ستایشگر کواذ است نه آگاتیاس ، که او را دوست ندارد و نه ستیلیتس کاذب ، که دشمن اوست هیچ یک اشاره به تزویر و غداری او نکرده اند. از این گذشته در منابع موجوده بسی نکات هست که حاکی از ایمان راسخ و خلوص اعتقاد کواذ به مزدکیه است . حمزه ٔ اصفهانی گوید:
«چون کواذ متوجه حیات عقبی بود، دولتش ویران شد» بنابر گفته ٔ طبری کواذ پیش از آنکه فریفته ٔ مزدک شود یکی از بهترین شهریاران بود. از روی روایتی که فردوسی و ثعالبی راجع به مذاکره ٔ کواذ و مزدک نقل کرده اند، با اینکه افسانه آمیز است ، معلوم می شود اصلاحاتی که این پادشاه به اشاره ٔ مزدک برای رفع قحط و غلا کرد، همه برای صلاح رعیت و از روی محبت و غمخواری نسبت به رعایای ناتوان بوده است و نیز اصلاحی که کواذ راجع به خراج در نظر گرفت و عاقبت جانشین او موفق به اجرای آن شد همچنین مبتنی بر عدل و احسان و رحم و شفقت بوده . در اخبار عرب قدیم ، که البته از مخالفین کواذ است آمده است که این پادشاه چون از زندیقان بود همواره اظهار ملایمت میکرد و از ریختن خون بیم داشت و از این رونسبت به دشمنان خود رأفت بسیار بخرج میداد». معذلک نباید این اجتناب از خونریزی را امری قطعی و دائمی دانست . پادشاهی که قسمت بیشتر ایام سلطنت خود را در جنگ گذرانیده و برای در هم شکستن کبر و غرور و نافرمانی طبقه ٔ اشراف کوششها نموده ، مسلماً چندان در این نکته حساس نبوده است . کواذ در جنگهایی که با روم کرد، تابع این نصیحت مجرب بود که گفته اند حمله بهترین دفاع است . (تو پیروزی ار پیشدستی کنی ). اما نباید حق را کتمان کرد که در میان حوادث صعب آن دوره و شدت عمل غیر قابل اجتناب مرسوم آن ایام ، کواذ آثار نیکویی از انسانیت و عدل خویش بیادگار گذاشته است . در کتاب منسوب به استیلیتس شرح دهشتناکی از قتل مردم شهر آمیدا که بدست کواذ مفتوح گردید، نوشته شده است . اما درموقع خواندن این کتاب باید دو چیز را در نظر گرفت :
یکی مقتضیات ایام جنگ ، دیگر تعصب نویسندگان مسیحی که پیوسته میخواسته اند به هر بهانه ، دش