کیا

کیا. (ص ، اِ) به معنی کی است که پادشاه بزرگ جبار باشد. (برهان ). به معنی پادشاه بزرگ . (آنندراج ). کی و پادشاه بزرگ . (ناظم الاطباء). پادشاه . (فرهنگ فارسی معین ) :
ازکیا درگیر کز زر یافت تاج
تا شبانی کز گیا دارد کلاه .

خاقانی .

|| مجازاً به معنی عموم حکام و فرماندهان آمده . (آنندراج ) (انجمن آرا). حاکم و والی مطلقاً. (فرهنگ فارسی معین ) :
شکوه تخت کیان وارث ممالک جم
که تاج و مرز کیان را شهنشه است و کیا.

شمس فخری (از انجمن آرا).

|| بعضی سادات گیلان را نیز که سلطنت گیلان بوده کیا و کارکیا می خوانده اند تا به جایی رسیده که به حاکم و رئیس ده نیز کیا اطلاق می نموده اند. (آنندراج ) (انجمن آرا). حاکم و والی طبرستان و گیلان . از بزرگان گیلان و مازندران (خصوصاً). توضیح آنکه این کلمه حتی بر علما اطلاق شده مانند «کیاهراسی » معاصر غزالی . (فرهنگ فارسی معین ). لقب عام امرای مازندران . (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا). مازندرانی و گیلکی کیا (بزرگ ، بزرگ ناحیه ) که مخصوصاً به طبقه ای از سادات زیدی طبرستان اطلاق شود. کردی ، کیا (دهخدا). ژابا این کلمه را از فارسی «کتخدا» می داند. (حاشیه ٔ برهان چ معین ) :
چون قصد کیا کرد به گرگان و به آمل
بگذاشت کیا مملکت خویش و کیایی .

منوچهری (دیوان چ دبیرسیاقی چ 1 ص 82).

کار مدد و کار کیا نابه نوا شد
زین نیز بتر باشدشان نابه نوایی .

منوچهری (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا).

امروز کیا بوسه دهد بر لب دریا
کز دست شهنشاه بدو یافت رهایی .

منوچهری .

|| مرزبان . (لغت فرس اسدی چ اقبال ص 12). مرزبان را نیز گویند که زمین دار باشد یعنی پادشاه کوچک . (برهان ). مرزبان و زمین دار. (ناظم الاطباء). || پهلوان را هم می گویند. (برهان ) (غیاث ). پهلوان . (ناظم الاطباء). || سرور. بزرگ . (فرهنگ فارسی معین ). خواجه . آقا. سید. (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا) :
بس که ببینند و بگویند کاین
دار فلان مهتر و بهمان کیاست .

فرخی .

حاصل آنکه تا بدانی ای کیا
کز بکافرق است بی حد تا بکا.

مولوی .

برجهید و بانگ برزد کای کیا
حاضرم اینک اگر مردی بیا.

مولوی .

بعد از آن از بانگ زنبورهوا
بانگ آب جو نیوشی ای کیا.

مولوی .

از اذانت جمله آسودیم ما
بس کرم کردی شب و روز ای کیا.

مولوی .

بهتر از وی صدهزاران دلربا
هست همچون ماه در شهر ای کیا.

مولوی (مثنوی چ رمضانی ص 334).

جهد می کن تاتوانی ای کیا
در طریق انبیا و اولیا.

مولوی .

این سخن پایان ندارد ای کیا
بحث بازرگان و طوطی کن بپا.

مولوی .

خصم تشبه کند به شخص تو لیکن
سفله نگرددکیا به کسوت ملهم .

قاآنی (از امثال و حکم ص 981).

|| به معنی صاحب و خداوند نیز آمده است . (فرهنگ رشیدی ) (برهان ) (ناظم الاطباء). حاکم و رئیس ده . (انجمن آرا) (آنندراج ). در ترکیب آید: ده کیا (دهخدا). کارکیا (سرکار و مصدر امور). (حاشیه ٔ برهان چ معین ) :
خواهی که نزل جان دهدت ده کیای دهر
بستان گشاد نامه به عنوان صبحگاه .

خاقانی .

همه ملک موقوف و موقوف ملک
همه ده کیاآن و ده بی کیا.
کمال الدین اسماعیل (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
|| به معنی پاکیزه ولطیف هم گفته اند. (برهان ). پاکیزه و لطیف و پاک . (ناظم الاطباء). رجوع به «کی » شود. || زبردست . (ناظم الاطباء). || نگهبان و حارس . (ناظم الاطباء). || به معنی دهقان هم هست . (برهان ) (ناظم الاطباء). || چهار طبایع. (حاشیه ٔ فرهنگ اسدی نخجوانی ). طبایع را نیز گویند که برودت وحرارت و رطوبت و یبوست باشد. (برهان ) (ناظم الاطباء). مصحف «کیان ». (حاشیه ٔ برهان چ معین ). || هر یک از عناصر اربعه . (فرهنگ رشیدی ) (برهان ) (ناظم الاطباء). به معنی عناصر اربعه گفته شده . (آنندراج ). معین در حاشیه ٔ برهان آرد: این ابیات مولوی را شاهد آورده اند :
جان چو شخص و این لباس تن بر او
جنبش ما را از او دان نه ز ما
همچنین هستی ّ عالم را ببین
چون لباسی دان بر او چار این کیا.
به معنی عنصر «کیان » است ، پس در شعر مولوی کیا به معنی پادشاه بزرگ (و فرمانروا) است و «چارکیا» لغةً چهار فرمانروا و مجازاً اصطلاح شده برای عناصر اربعه . مقایسه شود با چهار رئیس (عناصر اربعه ) - انتهی . و نیز در تعلیقات برهان آرد: حاشیه (یعنی شرح فوق ) چنین اصلاح شود، نظامی در لیلی و مجنون (ص 18) گوید :
تا درنگریم و راز جوییم
سررشته ٔ کار بازجوییم
بینیم زمین و آسمان را
جوییم یکایک این و آن را
کاین کاروکیایی از پی چیست
او کیست کیای کار او کیست ؟
و وحید در حاشیه نوشته : «کیای اولی طبایع است و عناصر و کیای دوم به معنی خداوند...»، نسخه بدل «کارکیایی » است . برهان در ذیل «کارگیا» هم آورده : «هر یک از عناصر اربعه را نیز گفته اند». (برهان چ معین ج 5 تعلیقات ص 238، 239). || در شواهد زیر از مثنوی مولوی ظاهراً به معنی بزرگی و جلال آمده است :
خطبه ٔ شاهان بگردد وآن کیا
جز کیا و خطبه های انبیا.

مولوی (مثنوی چ رمضانی ص 25).

این همه دارند و چشم هیچکس
برنیفتد بر کیاشان یک نفس .

مولوی .

|| در «زفان گویا» به معنی نوعی از علک رومی آورده . (فرهنگ رشیدی ) (آنندراج ). و به لغت سریانی مصطکی را گویند و آن را به عربی علک رومی خوانند، و بعضی گویند علک رومی نوعی از مصطکی است . (برهان ). مصطکی . (ناظم الاطباء). || به معنی دهان هم به نظر آمده است که به عربی فم گویند. (برهان ). دهان . (ناظم الاطباء). || کار و عمل . (ناظم الاطباء).
- کار و کیا .رجوع به همین کلمه شود.
|| (پسوند) مزید مؤخر امکنه : الوندکیا. سطل کیا. (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا). || مزید مؤخر اسماء: حسن کیا. بوهاشم کیا. بوطالب کیا. (کتاب النقض ص 97).

یعنی گیاه. و اکر از این جهار یکی کم بوذ، کیا نرویذ و تخم، تباه شود. ( هدایة المتعلمین فی طب ص 14 )

در زبان لری بختیاری به معنی

چه کسانی
کیا وین بی::چه کسانی آمده بودند
Kea

حاکم، پادشاه. . .

بزرگ . .

نامی زیبا و ایرانی

مرزبان. . . . .