فاعل

عامل

کننده، بجا آورنده، کننده کاری، کسی که کاری انجام بدهد
( اسم ) ۱ - کننده عمل کننده جمع : فعله فاعلین ۲ - کارگر گل کش و بنا عمله جمع فعله ۳ - شخص یا ذاتی که فعل از او سر زند فاعل یا جاندار ( ذوی روح ) است یا بی جان ( غیر ذی روح ) چون : حسن کتاب را نوشت ( حسن فاعل کتاب مفعول و نوشت فعل است ) ۴ - الف - انجام دهنده فعلی که فعل او مقرون باختیار و اراده فعلی وی باشد . ب - تاثیر کننده اثر گذارنده مقابل قابل پذیرا . ج - آنکه غیر خود را از قوه بفعل و از عدم بوجود آرد . یا فاعل اول . الف - عقل اول . ب - نفس اول ج - مبدائ المبادی . یا فاعل باراده . ( فاعل بالااراده ) فاعلی است که مبدائیت آن باستناد شعور و علم باشد مقابل فاعل بطبع یا فاغل بتجلی ( فاعل بالتجلی ) . فاعلی است که علم تفضیلی آن بفعلش قبل از فعل وی باشد و فعل او مقرون بداعی نباشد و علم او هو زاید بر ذاتش نبود و افعالش عبارت از ظهور ذات و تجلیات آن باشد چنانکه فاعلیت حق تعالی باین معنی است ( ایضا ) . یا فاعل بتسخیر ( فاعل بالتسخیر ) . فاعلی است که منشائ فاعلیت آن طبیعت باشد با استخدام قوای قاهره و به عبارت دیگر فاعل بتسخیر فاعلی است که شاعر بفعل خود باشد ولی فعلش بدون دخالت اختیارش باشد با وجود آنکه از شان آن اختیار داشتن باشد . این نوع فاعل را فاعل بجبر هم گویند ( ایضا ) یا فاعل بجبر . ( فاعل الجبر ) فاعلی که مبدائ صدور فعلی است که مسبوق باراده مسبوق بعلم متعلق به فرض است . یا فاعل برضا ( فاعل بالرضا ) . فاعلی که مبدائ صدور فعل باشد و علمش بذاتش - که عین ذاتش می باشد - سبب وجود اشیا باشد و نفس معلومیت اشیا و نفس وجود آنها از او باشد بلا اختلاف و اضافت و عالمیت او باشیا بعینه اضافت عالمیت او باشد بر اشیا برون تفاوت . یا فاعل بطبع ( فاعل بالطبع ) فاعلی است که مبدائ صدور فعل باشد بدون شعور و اراده و فعل آن ملایم با طبعش باشد ( ایضا ) . یا فاعل بعنایت ( فاعل بالعنایه ) فاعلی که مبدائ صدور فعل باشد و فعل او تابع علم او بوجه خیر باشد بر حسب نفس الامر و علم او بوجه خیر در فعل کافی برای صدور فعل باشد بدون نیاز بقصد زایدی بر علم . یا فاعل بقسر ( فاعل بالقسر ) . فاعلی که مبدائ صدور فعل باشد و فعل صادر از او بدون شعور و اراده باشد ولی فعلش خلاف مقتضی طبعش باشد یعنی خلاف مقتضای طبع اصلی آن باشد ( ایضا ) . یا فاعل بقصد ( فاعل بالقصد ) . فاعلی است که فعل صادر ازو مسبوق باراده و علم و متعلق بعرض باشد و در ترجیع یکی از دو طرف فعل و ترک احتیاج بداعیی زاید بر ذات داشته باشد و فاعل و شاعر بعقل خود باشد ( ایضا ) . یا فاعل بقوه ( فاعل بالقوه ) فاعلیت هر چیز را برای اثری که ممکن است از و صادر شود فاعل بالقوه گویند یا فاعل خاص . فاعلی است که منشائ صدور فعل برنسق واحد باشد در مقابل فاعل عام که منشائ صدور افعال متکثره است . و بنا بر تعریفی دیگر عبارت از فاعلی است که فعل واحدی انجام دهد چنانکه ذات حق و آتش که فعل او حرارت است ( ایضا ) . یا فاعل قدیم . ذات حق را فاعل قدیم بالذات گویند . یا فاعل قریب . فاعلی است که صدور فعل از او بواسطه امری نباشد بلکه خود مباشر فعلش باشد . یعنی صدور فعل از او بدون واسطه باشد در مقابل فاعل بعید که واسطه در فعلش باشد مانند نفس که فاعلیت او با واسطه بدن است و بدون وساطت بدن فعلی ازو صادر نمی شود و بدین معنی فاعل قریب را فاعل بلا واسطه هم نامیده اند و قوه محرکه عضلات - که مسبوق بمقدمات عامه فعل است - نیز فاعل قریب است و بنا بر تفسیری عامل قرب است . یا فاعل مبدع . ذات حق . یا فاعل متوسط . هر یک از قوای شوقیه و میل که از شرایط و مقدمات عامه فعلند هر یک فاعل ناقص و متوسط است . یا فاعل مختار . فاعلی است که منشائ فاعلیت او علم و اراده باضافه اختیار باشد بنحوی که هر گاه بخواهد فعلی را انجام دهد و اگر نخواهد انجام ندهد به عبارت دیگر در ترک و اجرای فعل مختار باشد مقابل فاعل بجبر ( ایضا ) . یا فاعل مرکب . اگر گروهی از اشخاص جسمی ثقیل را حرکت دهند فاعل مرکب محسوب شوند . یا فاعل مرید . فاعل مختار . یا فاعل مطلق . ذات حق است به طور اطلاق ( ایضا ) . یا فاعل مقید . مقابل فاعل مطلق ( ایضا ) . یا فاعل ناقص . فاعلی است که صدور فعل از او مسبوق بمقدمات و اموری چند باشد و به عبارت دیگر حصول اثر از آن منوط و متوقف بر حرکات و معداتی چند باشد در مقابل فاعل تام که بدون معدات و امور دیگر منشائ صدور فعل باشد ( ایضا ) .

(عِ ) [ ع . ] (اِفا. )انجام دهنده ، عمل کننده .

فاعل. [ ع ِ ] ( ع ص ، اِ ) کننده کار. عمل کننده.ج ، فاعلون ، فَعَلة. ( از اقرب الموارد ) :
تویی وهاب مال و جز تو واهب
تویی فعال جود و جز تو فاعل.|| ( اصطلاح نحو ) آنچه فعل یا شبه فعل را به آن نسبت دهند. ( تعریفات ). نزد نحویان چیزی است که فعل یا شبه فعل را بدان نسبت دهند و پیش از فعل درمی آید زیرا بدان قیام میکند، و مراد از فاعل اسمی حقیقی یا مضمر است. ( از کشاف اصطلاحات الفنون ج 2 ص 1148 ). هر فعلی به کننده یا به ذاتی باید متعلق باشد که عمل فعل مزبور به او اسناد داده شود، و ذات مذکور را فاعل یا مسندالیه گویند. ( دستور زبان فارسی پنج استاد چ دانشگاه ج 1ص 115 ). || ( اصطلاح فلسفه ) آنچه از کلمه فاعل مفهوم و اراده میشود کننده کار و انجام دهنده فعلی است که فعل او مقرون به اختیار و اراده اش باشد، و از این جهت است که عنوان فاعلیت در موردی صادق است که ولو یک «آن » هم باشد متلبس به فاعلیت نباشد، و به عبارت دیگر از لحاظ مفهوم عرفی فاعل به کسی گویند که فعلش مقرون به اراده اش باشد. در اصطلاح فلسفه اکثرکلمه فاعل مرادف با علت آمده است. فلاسفه فاعل را برحسب تقسیم اولیه به دو قسم کرده اند: یکی فاعل مختارو دیگری فاعل موجب. بالجمله کلمه فاعل در فلسفه مقابل قابل به کار برده شده و بمعنای تأثیرکننده است ،چنانکه قابل بمعنی قبول کننده اثر از فاعل است. ابوالبرکات بغدادی میگوید: فاعل به چیزی گفته میشود که در امری تأثیر کند و تأثیر آن سبب استحاله متأثرشود. صدرا گوید: فلاسفه الهی از کلمه فاعل «مبدء ومفید وجود» را اراده میکنند و فلاسفه طبیعی «مبدء حرکت » را اراده مینمایند، و آنچه شایسته تر به اسم فاعل است همان معنای اول باشد. ( از فرهنگ اصطلاحات فلسفی سجادی صص 223-224 ).

۱. به جاآورنده، کُنندۀ کاری.
۲. (اسم ) (ادبی ) در دستور زبان، کلمه ای که انجام فعل به آن نسبت داده می شود.
۳. (اسم، صفت ) [مقابلِ مفعول] انجام دهندۀ عمل جنسی با دیگری.
* فاعل بالجبر: (فلسفه ) آن که فعل او از روی آگاهی و اختیار است.
* فاعل مختار: [مقابلِ فاعل بالجبر] آن که فعل او از روی آگاهی و اختیار است.

[زبان شناسی] ← فاعل دستوری