ارسباران

مختصات: ۳۸°۵۴′۲۹″ شمالی ۴۶°۵۱′۵۴″ شرقی / ۳۸٫۹۰۸۰۶°شمالی ۴۶٫۸۶۵۰۰°شرقی / 38.90806; 46.86500
آرامگاه منسوب به مادر تیمور لنگ در روستای آس قدیم در ۳۵ کیلومتری جاده اهر به کلیبر که از تخته سنگ های بزرگ و صاف ساخته شده و به مرور زمان و عدم رسیدگی سازمان میراث فرهنگی، دچار فرسودگی شده و حالتی مخروطی پیدا کرده است. در قبرستان قدیمی این روستا سنگ قبرهای زیبایی به شکل قوچ و تصاویر و شعرهای بی نظیری وجود دارد که متأسفانه برخی از آن ها به سرقت رفته اند.
قلعه پشتو بر بلندترین کوه بین روستاهای پشتاب و کوجانقرار گرفته است. قلعه در کوهستانی به ارتفاع بیش از ۳۰۰۰ متر بنا شده است. از این قلعه که شبیه قلعه بابک و شاید هم زمان با آن بوده است به هنگام نبرد با اعراب حاکم بر منطقه استفادهٔ نظامی می شده است.
قلعه جوشین یکی از قلعه های تاریخی شهرستان ورزقان، در ۲۶ کیلومتری غرب ورزقان بسوی جلفا و در ۶ کیلومتری روستای جوشین واقع شده است. قلعه بر فراز کوهی است که سه طرف آن را شیب های دیوارمانند احاطه کرده است و تنها راه ارتباطی آن یک گذر کوهستانی تنگ است که فقط یک یا دو نفر می توانند به زحمت از آن بالا روند. این قلعه در حمله اعراب به ایران یکی از مراکز مقاومت بود. سفالهایی که در محوطه قلعه پیدا شده مربوط به هزاره اول قبل از اسلام و قرون اولیه اسلام تا قرن ششم هجری قمری است.
دژ قهقهه در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی شهرستان مشگین شهر در استان اردبیل قرار دارد. این دژ به دلیل این که محل زندانی شدن افراد سیاسی مهمی مانند شاهزادگان صفوی در زمان گذشته بوده است، در تاریخ شهرت بسیاری دارد.
قلعه مردانقم قبل از اسلام احداث شده است. در عصر حکومت خوارزمشاهیان مدت ها از آن به عنوان زندان سیاسی استفاده می کردند و عده ای از رجال و دربانیان و امرای قصر را محکوم و در قلعه مذکور زندانی می نمودند.
بقعه شیخ شهاب الدین اهری در شهر اهر، محل خانقاه و مقبرهٔ شیخ شهاب الدین اهری می باشد. این مجموعه شامل ساختمان های خود خانقاه، مسجد، ایوانی بلند، مناره ها، و تعدادی غرفه است. این خانقاه از سال ۱۳۷۴ به موزه ادب و عرفان تبدیل شده است که تنها موزهٔ عرفان در ایران است.
بازار اهر از شاخه های مختلفی تشکیل یافته و دارای ۴ بخش اصلی به نام های بازار جعفرقلی خان، بازار کفاشان، بازار نصیربیگ و راسته بازار است. این بازار در زمان رشیدالملک، حکمران وقت ارسباران مرمت شده است.
خانهٔ تاریخی قاسم خان اهری از خانه های تاریخی اهر است که در خیابان حزب الله این شهر قرار گرفته است. این بنا از اتاق ها، سرسرا و نورگیرهای مختلفی شکل گرفته است. در سال ۱۳۸۴ خورشیدی، پارک قاسم اهری در جوار خانه تاریخی مذکور احداث شده است. این خانه در دوره های گذشته شاهد حضور رضاخان، محمد رضا پهلوی و دکتر اقبال نخست وزیر دولت وقت بوده است.
قصر آینالو در ته یکی از دره ها در روستای آینالو قرار دارد این قصر به ثروتمند معروف ارمنی دوران قاجاریه (طومانیاس) بوده است. از ساختمان با عظمت آن امروزه چیزهای زیادی باقی نمانده است. بنای نیمه سالم و باقی مانده این عمارت که در جهت شمال جنوب ساخته شده است در حدود ۱۲*۲۰ متر می باشد که قسمت جنوبی آن از در اصلی تا جنوب ۵/۶ متر می باشد این ساختمان ۳ طبقه یعنی (قسمت جنوبی) سه طبقه ولی بقیه ساختمان ها ۲ طبقه می باشد.
قلعهٔ آوارسین که در نزدیکی روستای آوارسین شهرستان خداآفرین واقع شده است.
حمام کردشت یکی از آثار تاریخی روستای کردشت در بخش مرکزی شهرستان جلفا می باشد. این بنا سالانه پذیرای هزاران نفر از گردش گران داخلی و خارجی است. قدمت این بنا به اواسط دورهٔ صفویه و زمان سلطنت شاه عباس صفوی (سومین و قدرتمندترین پادشاه صفوی) می رسد.
روستای الهرد در گورستان قدیمی الهرد، سنگ نوشته هایی مصور با حاشیه های منقش به خوبی حفظ شده اند. هر چند هیچ تحقیق علمی در مورد این سنگ نوشته ها انجام نگرفته، ولی غیر متداول بودن آن ها در سطح منطقه ارسباران می تواند نشانی از قدمت روستا باشد.
خانه امیر ارشد در روستای اوخارا، شهرستان ورزقان، یکی از بناهای تاریخی ورزقان با اثر معماری منحصربه فرد دوره قاجار است. نمای بیرونی این عمارت از سنگ و بدنه داخلی آن از آجر بوده و در دو طبقه به وسعت یکهزار و ۱۰۰ متر مربع را شامل می شود. عمارت یاد شده در آذر ماه سال ۱۳۷۸ به شماره ۲۵۲۲ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
از آثار قدیمی و مهم شهرستان خداآفرین پل های قدیمی و تاریخی خداآفرین هستند که در نزدیکی شهر خمارلو قرار دارند. یکی از دو پل خراب شده ولی دیگری تعمیر شده است و هنوز هم برای پیاده قابل استفاده است، که اغلب برای مذاکره مرزبان مورد استفاده قرار می گیرد. طول پل سالم ۱۶۰متر است که ۱۲۰ متر متعلق به ایران و ۴۰ متر متعلق به جمهوری آذربایجان است. محل پل ها تنگ ترین معابر رود ارس می باشد که بستر سنگی دارد ولی سایر جاهای محل عبور رود آهکی و نرم است که در قدیم برای ساختن پل توانایی و امکانات نداشتند.
موزه باستان شناسی خداآفرین ا اشیای شش هزار ساله به دست آمده از کاوش های منطقه خداآفرین را در خود جای داده است. اهمیت اشیای یافت شده به این دلیل است که نشان می دهد علاوه بر زندگی کوچ نشینی، نوعی از زندگی ثابت و استقرار در شهرها نیز در این منطقه در چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح در جریان بوده است.
اَرَسباران یا قره داغ ناحیه کوهستانی وسیعی است در شمال استان آذربایجان شرقی، که از شمال کوه قوشا داغ در جنوب اهر تا رود ارس گسترده است. ارسباران یا قره داغ (به ترکی آذربایجانی)در شرق با شهرستان مشگین شهر و مغان، در جنوب با شهرستان سراب، و در غرب با شهرستان تبریز و شهرستان مرند هم مرز است. در سال ۱۹۷۶، یونسکو ۷۲٬۴۶۰ هکتار از اراضی منطقه، در محدودهٔ '۴۰ °۳۸ تا '۸ °۳۹ شمالی و'۳۹ °۴۶ تا '۲ °۴۷ شرقی، را به عنوان ذخیره گاه زیست کره ثبت کرد. توصیف کلی یونسکو به این قرار است، این ذخیره گاه زیست کره در کوهستان های قفقازی ایران نزدیک مرز کشور با جمهوری آذربایجان و ارمنستان قرار دارد. ناحیه، با قرار گرفتن در بین مناطق خزری، قفقازی و مدیترانه ای، کوه هایی تا ارتفاع ۲۲۰۱ متر، علفزارهای آلپی، دشت های نیمه خشک، مراتع و جنگل ها، رودها و چشمه ها را شامل شده است. ارسباران محل زیست حدود ۲۳٬۵۰۰ کوچ نشین است که عموماً در مناطق بین شهری ناحیه زندگی می کنند. فعالیت های اقتصادی در زیستگاه کشاورزی، دامداری، باغبانی، صنایع دستی و گردشگری را شامل می شود، اما در بخش های شهری فعالیت های تجاری نیز در جریان است.
در زبان محلی این ناحیه با نام قره داغ نیز شناخته می شود و گفته شده نام قره داغ به علت کثرت کوه های منطقه ساخته شده، با این توضیح که قره در زبان ترکی بر بزرگی، انبوهی، کثرت و درهم تنیدگی دلالت می کند، هرچند در منابع ماقبل دورهٔ صفویان اشاره ای به قره داغ نشده است. در کتاب «مسالک و الممالک» ابن حوقل از مکانی به نام "سیاه کوه" اسم می برد، که در مجاورت آن نسلی از "ترکان" زندگی می کردند. اما بنظر می آید که سیاه کوه مذکور با شبه جزیره سیاه کوه در سواحل شمال شرقی دریای خزر، یکی باشد. بنابر این، تا زمانی که اسنادی معتبر پیدا نشده، تاریخ قدیم ارسباران را بایستی در پس زمینهٔ تاریخ های دو شهر اصلی منطقه، یعنی اهر و کلیبر، جستجو کرد.
در گذشته در گویش آذربایجان شهرستان اهر با نام ارسبار یا ارسباران شناخته می شد.

ارسباران (ابهام زدایی). ارسباران می تواند به موارد زیر اشاره کند:
ارسباران، یا قره داغ، ناحیه ای کوهستانی با مساحت ۷۸۵۶۰ هکتار، در شمال استان آذربایجان شرقی
فرهنگسرای هنر (فرهنگسرای ارسباران)
فرزاد باهر ارسباران، شمشیرباز ایرانی

رجوع شود به:اهر، شهرستان