گاهان

(یا: گاثا؛ گات ها) کهن ترین بخش اوستا و جزئی از یسنا. گاهان جمع گاه، و مشتمل بر هفده سرود است که در اوستای کنونی در میان یَسْنْ ها قرار دارد و مشتمل است بر یسن های ۲۸ تا ۳۴ و ۴۳ تا ۵۱ و ۵۳. گاهان را به پنج گاه (بخش) تقسیم کرده اند و هر «گاه» دارای فصل هایی به نام «ها» (در زبان پهلوی: هات hat یا هاد had، مشتق از واژۀ اوستایی haiti) است. نام این پنج «گاه»، که از نخستین واژه های هر بخش گرفته شده و همه صورت پهلوی دارند، عبارت اند از اَهوُنَوَد (یَسْنْ ۲۸ تا ۳۴)؛ اُشْتَوَد (یَسْنْ ۴۳ تا ۴۶)؛ سْپَنْتْمَد (یسن ۴۷ تا ۵۰)؛ وُهُوخْشَتْر (یسن ۵۱) و وَهیشتویشت. اشعار گاهان هجایی است و از نظر ساختمانی به اشعار ودایی شباهت دارد و هر سرود دارای بندها (پاره هایی) است مشتمل بر ابیاتی با تعداد ثابتی هجا. گاهان کهن ترین اثر ادبی ایرانی است که برجای مانده است. سرایندۀ این سرودها خودِ زردشت دانسته شدهاست، چنان که در شش سرود، سراینده به عنوان اول شخص از خود یاد می کند. این سرودها نه تنها از نظر ادبی، بلکه از جهت دربرداشتن تفکرات نوین آن روزگاران اهمیت بسزایی دارد و نشان دهندۀ عقاید اصلی زردشت است. در گاهان خدای مطلق اهُورَه مَزداست و جلوه های خاص او امشاسپندان اند و در مقابل، روح مخرّب یا اهرمن قرار دارد. متأسفانه گاهان ازجملۀ دشوارترین متن هایی است که تاکنون نوشته شده است. عدم آشنایی کامل با اندیشه های زردشت (مانند رابطۀ خاص انسان و دانای همه چیز، انتخاب ناگزیر انسان از میان نیکی و بدی و سرنوشت پایانی او)، مشکلات دستوری (نظیر موارد بی شمار پایانه های صرفی که بدون تشخیص درست آن ها، معنای هیچ عبارتی را نمی توان دریافت) و وجود معانی متعدد برای هر واژه و پیچیدگی زبان شعر موجب شده است که دانشمندان اوستاشناس، جز در مواردی نادر، دربارۀ معنا و مفهوم این سرودها به اتفاق نظر نرسند. ترجمۀ گاهان به زبان فارسی میانه (پهلوی) در دست است، اما چندان کمکی به فهم بهتر آن نمی کند؛ زیرا به سبب فاصلۀ زمانی، زبان گاهان در دورۀ ساسانیان برای موبدان زردشتی نیز زبانی مشکل و گاه غیرقابل فهم بوده است. به رغم این دشواری ها، عقاید رفیع و والای زردشت از میان این اشعار غنایی مذهبی که برای بیان اندیشه ای روشن و انسانی و تحولی در اندیشه و تفکر، در قالبی زیبا و لطیف سروده شده، مشهود است. در گاهان اندیشۀ نیک، گفتار نیک و کردار نیک مایۀ رستگاری و اندیشۀ بد، گفتار بد و کردار بد مایۀ تباهی است. دروغ بدترین دشمن آدمی است و باید از آن دوری جست و باید به آبادانی زمین و کشت و درو پرداخت و از چهارپایان سودمند نگاهداری کرد. پورداود گاهان را در ۲ جلد با نام های گات ها کهن ترین بخش اوستا (تهران، ۱۳۷۸ش) و یادداشت های گات ها (تهران، ۱۳۸۱ش) به زبان فارسی ترجمه کرده است.