صورت فلکی

صورت فلکی یا پیکرآسمانی گردایه ای از ستاره ها است که از دیدگاه زمینی به شکل ویژه ای مانندسازی و نام گذاری شده است. در واقعیت سه بعدی، ستارگان یک پیکرآسمانی لزوماً به هم نزدیک نیستند و پیوندی به هم ندارند. قرار دادن آن ها در یک مجموعه تنها به خاطر نزدیکی ظاهری از دیدگاه زمینی است. دسته بندی ظاهری ستارگان به صورت پیکرهای آسمانی از دید نشانی دهی و ساختن نقشه های آسان فهمِ آسمان سودمند است.

صورت فَلَکی (constellation)
هر یک از نواحی ۸۸ گانۀ آسمان که به منظور تشخیص هویت و نام گذاری اجسام آسمانی تقسیم بندی شده اند. صورت های فلکی اولیه، الگوهای دلخواه ساده ای از ستاره ها بودند که تمدن های کهن آن ها را تجسمی از خدایان، موجودات مقدس، و قهرمانان اساطیری خود می دانستند. صورت های فلکی ای که امروزه به کار می روند از فهرست ۴۸ صورت شناخته شدۀ یونانیان باستان گرفته شده اند که بخشی از آن را یونانیان از بابلیان به ارث برده بودند. فهرست ۸۸ صورت فلکی رایج را در ۱۹۳۰، هیئت رئیسۀ «اتحادیۀ بین المللی اخترشناسی» به تصویب رساند.
منشأ باستانی. ردپای برخی از صورت های فلکی رایج به ساکنان باستانی درۀ فرات بازمی گردد که از آن ها به یونانیان، و سپس به جهان اسلام رسیده است. چند سند مصوّر از شکل صورت های فلکی باستانی باقی مانده است، اما بطلیموسدر ۱۵۰پ م، در مجسطی، موقعیت۱.۰۲۲ ستاره از درخشان ترین ستاره ها را برحسب عرض و طول آسمانی معیّن، و مکان آن ها را در ۴۸ صورت فلکی فهرست کرد. صورت های فلکی بطلمیوسی نواحی متمرکز بر قطب جنوب کنونی آسمان و نیز نواحی متمرکز بر نقطه ای را که به علت حرکت تقدیمی در حدود ۲۸۰۰ پ م قطب جنوب آسمان بود خالی گذاشته اند، این واقعیت با این نظر که سرمنشأ نظام صورت های فلکی به حدود ۵ هزار سال پیش بازمی گردد سازگاری دارد.
بهینه سازی تدریجی. در ۱۵۱۵، هنرمند آلمانی، آلبرشت دورِر، دو نقشه، برای هر نیمکره یک نقشه، و با الحاق شکل های مناسب برای مشخص کردن موقعیت ستاره های بطلمیوسی منتشر کرد. این تصاویر را بیشتر نقشه کش های بعدی، به خصوص یوهان بایراهل آوگسبورگدر اثر خود با نام فلک سنجی(۱۶۰۳)، نسخه برداری کردند. بایر یک صفحۀ کامل به هر یک از صورت های فلکی مجسطی اختصاص داد و یکایک ستاره های درون محدودۀ هر صورت فلکی را تا حدی به ترتیب درخشش، و تا حدی نسبت به موقعیتشان در شکل صورت فلکی، با حروف یونانی و لاتینی معیّن کرد. همچنین، نقشۀ ناحیۀ قطب جنوب آسمان را براساس رصدهای دریانورد هلندی، پیتر دیرخس کایزر، ترسیم کرد که دوازده صورت فلکی ستاره های جنوبیِ مورد استفادۀ اقیانوس نوردان پیشین را صورت بندی کرده بود. به غیر از نام مثلث جنوبی، نام هایی که به صورت های فلکی کئیزر داده شده بودند، به موجودات زنده یا موجودات اساطیری ای اشاره داشت که دریانوردان در سفرهای خود ممکن بود با آن ها روبه رو شوند. بایر حروف یونانی را به ستاره های این صورت های فلکی جدید اختصاص نداد. این کار به همت نیکُلا دو لاکایصورت گرفت. او چهارده صورت فلکی کم فروغ تر آسمان جنوبی را به مجموعۀ پیشین افزود که نتیجۀ رصدهای منظمش از ۱۷۵۱ تا ۱۷۵۳، در دماغۀ امیدنیکبود. حروف بایر هنوز هم روش معمول ارجاع به بسیاری از درخشان ترین ستاره ها را در اختیار می گذارند. سایر ستاره های کم درخشش غالباً با شماره هایی شناسایی می شوند که در اثر فلمستید، تاریخ کیهان شناسی بریتانیا(۱۷۲۹)، به آن ها اختصاص یافته است. در این کتاب، ستاره های هر صورت فلکی یک به یک به ترتیب بُعد آن زمانشان ذکر شده اند. در ابتدا گمان می رفت که هر صورت فلکی محدود به شکلی قراردادی است و بنابراین بسیاری از ستاره های مستقل شناسایی نشدند. صورت های فلکی بطلمیوسی فقط ستاره های درخشان تر قابل مشاهده از عرض های شمالی زمین را شامل می شدند. ستاره های کم فروغ تر بین آن ها به دست نقشه پردازان مختلف در صورت های فلکی جدید گوناگونی گردآوری شدند، اما فقط چندتایی از آن ها باقی مانده اند. از میان صورت های فلکی باقی ماندۀ جدید، دو صورت را بارچیوس(۱۶۲۴)، و هفت صورت را هِوِلیوس(۱۶۸۹) ساخته اند. یوهان الرت بُدهنخستین نقشه نگاری بود که مرزهای بین صورت های فلکی نزدیک به هم را در فلک نگارخود (۱۸۰۱)، با شکل هایی بر پایۀ شکل های دورِر، ترسیم کرد. این مرزها از خود شکل ها اهمیت بیشتری یافتند و رفته رفته، به خصوص به همت فریدریش آرگلاندردر فلک سنجی نو (۱۸۴۳) و گولد در فلک سنجی آرژانتین (۱۸۷۷) بهینه شدند.
سامانۀ نوین. آخرین مرحلۀ بهینه سازی در ۱۹۳۰، و با تأیید رسمی سامانه ای از سوی «اتحادیۀ بین المللی اخترشناسی» صورت گرفت. در این سامانه مرزهای قطعی کمان هایی با بُعد و میل ثابت برای اعتدالسال ۱۸۷۵ بودند. هر صورت فلکی شامل گروه ستاره ای تاریخی، و نیز شامل همۀ ستاره های متغیری است که به آن مربوط شده اند. در زبان های اروپایی نام صورت در حالت مِلکی یا اضافی زمانی به کار می رود که جسمی با حرف یا شمارۀ خود در صورت فلکی شناسایی شود؛ مثلاً ستارۀ جُدَیدر زبان انگلیسی آلفا دب اکبر نامیده می شود.