المحیط فی اللغه

[ویکی نور] «المحیط فی اللغة» اثر ابوالقاسم اسماعیل بن عبّاد، مشهور به صاحب بن عبّاد از کتب لغت عرب که در ده مجلد منتشر شده است. مولف سبک خود را برگرفته از خلیل بن احمد فراهیدی در العین ذکر کرده است.
در ابتدای اثر دو مقدمه از محقق و مولف آمده است. مؤلف در تدوین کتاب از شیوه اشتقاقی خلیل بهره برده و نوع چینش آن بر حسب ترتیب الفبایی نیست بلکه با توجه به حروف اصلی کلمه و بر طبق مخارج حروف و با محوریت حروف حلقی مرتب شده است، و به بیرونی ترین آنها یعنی واژه های لبی ختم می گردد. وی همچنین گونه های مختلف یک ماده را استخراج و الفاظ مستعمل و مهمل آن را جدا و معانی هر یک از مستعملات آن را بیان کرده است.
مقدمه اول کتاب که مقدمه تحقیقی به قلم محمد حسن آل یاسین است، زندگی مولف، روش تحقیق و نسخ خطی مورد استفاده در تحقیق این اثر را متذکر شده است.
مولف در مقدمه اش به این مطلب اشاره می کند که کلام عرب بر چهار قسم است ثنائی، ثلاثی، رباعی و خماسی و برای هر کدام اقسامی ذکر می کند و مثالهایی در نظر می گیرد. سپس کلمه را به صحیح و معتل تقسیم نموده و تعریف هر کدام و اقسام معتل را ذکر می کند. سپس شیوه خلیل بن احمد فراهیدی را در العین مورد کنکاش قرار داده و روش خود را شبیه روش مولف العین قرار می دهد.
پس از آن وارد اصل کتاب شده و به ترجمه ی واژگانی می پردازد که لام الفعل آنها حرف عین می باشد، و باب مضاعف و ثلاثی صحیح از این حرف را در این جلد بیان می کند. ابن عبّاد کتابش را از حرف حلقی عین آغاز کرده و به حروف لبی و حروف بدون جایگاه(جوف) کتاب را به پایان می برد، ترتیب کتاب، طبق حروف چنین می باشد: (ع ح ه خ غ-ق ک- ج ش ض- ص س ز- ط د ت- ظ ذ ث- ر ل ن- ف ب م- و ا ی). وی بعد از هر حرف ابتداء مضاعف آن حرف را ذکر می کند؛ یعنی واژه هایی که دو حرف از حروف آن مشابه باشد. سپس ابواب ثلاثی صحیح و ثلاثی معتل و ابواب لفیف را ذکر می کند و در پایان ابواب رباعی و خماسی بیان شده است.