حسن لبه

59 . چینی ها دو ماده خوشبوی متفاوت را به نــــــــــــــــــام an ) - si hian یاnan ( می نامند ــ یکی از فرآورده های باستانی سرزمین های ایرانی است که هنوز شناسایی نشده و دیگری حسن لبه که از Styrax benjoin گیرند که درختچه ای است در مجمع الجزایر مالایا. 4 این دو را باید بدرستی جدای از یکدیگر شمرد و دانست که نام که در اصل به ماده خوشبو ی ایرانی داده بودند، بعدها، پس از قطع ورود آن از ایران به کالای مالایایی داده شد ــ شاید به دلیل وجود شباهتی ظاهری میان این دو ــ هر چند از نظر گیاهشناسی و تاریخی هیچ ارتباطی میانشان نیست. تلاش چائو ژو ـ کوا برای ایجاد رابطه ای میان این دو، و این حدس که احتمالاً نام این ماده از آن ـ سی ( سرزمین پارت ) گرفته شده، اما خود آن از راه سان ـ فو ـ تسی ( San - fo - ts‛i ) ( پالمبانگ در سوماترا ) وارد چین شده، 5 نباید پایه ای داشته باشد، زیرا مسئله ورود از سرزمین پارت یا ایران به سوماترا نیست، بلکه این ماده فرآورده بومی گیاهی است که در واقع در سوماترا، بورنئو و دیگر جزایر مالایا می روید. 1 این فرآورده را در زبان مالایایی kamiñan ( گارسیا: cominham ) ، در زبان جاوه ای meñan ، در زبان سوندایی miñan می نامند. روشن است که وجود دو ماده با یک نام نویسندگان چینی را بسی سر درگم کرده و شاید سر در گمی نویسندگان اروپایی نیز کم از آنها نبوده است. دست کم این موضوع تاکنون بروشنی نشان داده نشده و آن که گنگ تر از همه سخن گفته برتشنایدر است. 2
به گفته سو کون، nan - si hian در مـــــتیان مردمان ژون ( Žun ) باخـــــــتری ( سی ـ ژون ) تولید می شود ـ نامی گنگ که شاید اشاره به سرزمین های ایرانی داشته باشد ( ص203 ) . لی سون در کتابش، Hai yao pen ts‛ao ، که در نیمه دوم سده هشتم نوشته شده، می گوید این گیاه در نان ـ هایی ( Nan - hai ) ( ’’دریــــــــای جنوب‘‘، یعنی مجمع الجزایر ) و در سرزمین پو ـ سه می روید. ملازم شدن پو ـ سه با نان ـ هایی در اینجا این احتمال را پیش می آورد که اشاره وی به پو ـ سه مالایا باشد نه ایران، و آنچه این گمان را تیز می کند گفته لی شی ـ چن خود است که این گیاه اینک در آنام، سوماترا و تمامی سرزمینهای بیگانه می روید. 3گذاردن نام nan - si بر فرآورده ای مالایایی را می توان بر این پایه درست شمرد که درجنوب باختری چین، در باختر ایراوادی، شهری نان ـ سی ( Nan - si ) نام بود که در سفرنامه کیا تان ( Kia Tan ) و در Man šu از دوره تانگ آمده است. 4 جای درست این مکان دانسته نیست. شاید این جا یا جائی همنام با آن نام خود را به این محصول داده باشد؛ اما اینک این نگر از اندازه گمانی فراتر نرود. در Tien hai yü hen či5 آمده است که nan - si در سرزمین بومی پا ـ پو تا ـ تین ( Pa - po ta - tien ) در یون ـ نان تولید می شود که پیشتر نام داشت.
در Yu yan tsa tsu6 شرح زیر آمده است: ’’درخت مولد ماده خوشبو nan - si از سرزمین پو ـ سه خیزد . 1 در پو ـ سه آن را درخت p‛i - sie ( ’’درخت دور کننده بدشگونی‘‘ ) می نامند. 2 بلندای درخت به ده متر می رسد و پوستی به رنگ زرد ـ سیاه دارد. برگها مستطیل اند، 3 و در سرتاسر زمستان سبز می مانند. در دومین ماه سال شکوفه هائی زرد آرد. وسط گلها کم و بیش به سبز ( یا آبی ) می زند. گل میوه نشود؛ با خراشیدن پوست درخت ژدی شهد مانند پدید آید که آن را ماده خوشبو nan - si می نامند. در ماه ششم یا هفتم، وقتی این ماده سخت می شود، می توان آن را بخور کرد، بخوری که به جهان ارواح اندر شده همه ارواح خبیث را می تاراند. " گرچه گیاهشناس نیستم نمی توانم بپذیرم که این وصفِ Styrax benjoin باشد. این جنس تنها از درختچه هائی تشکیل می شود که هیچ گاه بلندای آنها به ده متر نمی رسد و گلهای آن سفید است نه زرد. از این گذشته، باورم نیست که در اینجا با گیاهی ایرانی سروکار داشته باشیم، بلکه از دید من مراد از آن پو ـ سه ای که در Yu yan tsa tsu یاد شده باید مثل موارد دیگر، پو ـ سه مالایایی باشد. 4
یک مورد شناسایی nan - si هست که نخستین بار پلیو5 بدان توجه داد: در فرهنگ چینی ـ سنسکریت Fan yi min yi tsi6 این نام برابر guggula در سنسکریت آمده است: نامِ ژد ـ انگمی که از Boswellia serrata به دست آید و محصول Balsamodendron mukul یا Commiphora roxburghii ، همان bdellion یونانیان، است. 7 شاید پای انواع دیگر Balsamodendron نیز در میان باشد؛ و نیاید فراموش کرد که Balsamodendron و Boswellia دو گونه از یک تیره، تیره Burseraceae ]بورسراسه[ یا Amyrideae ]نرگسیان[، اند. حق با پلیو است که گمان می برد بدین ترتیب درک نامِ nan - si hian آسانتر است، زیرا گویا با نام باستانی ایرانِ دوران اشکانی در زبان چینی ارتباط دارد. در واقع در سنـــــــــگلاخهای بلوچستان دو گـــــــونه ی مـــــــــــولد بخور هســــــت : pubescens Balsamodendron و B. mukul، 1 که مردان اسکندر آنها را در صحراهای گدروسیا دیدند، و بازرگانان فنیقی که وی را همراهی می کردند، بسی از آن را گرد آوردند.
بدین ترتیب، هر چند این امکان هست که نام nan - si hian در اصل برای رساندن ’’ماده خوشبو پارتی‘‘ به کار می رفته، نباید این حقیقت را نادیده گرفت که در اسناد تاریخی باستانی درباره سرزمین پارت ( آن ـ سی ) و ایران ( پو ـ سه ) نامی از آن به میان نیامده است ــ وضعیتی استثنایی که باید تأمل انگیز باشد. از این ماده تنها به عنوان محصول کوچا ( Kuča ) در ترکستان و قلمرو تسائو ( Ts‛ao ) ( جغتا ) در شمالِ تسون ـ لین ( Ts‛un - lin ) یاد شده است. 2
فزون بر توضیح جغرافیایی، چینی ها کوشیده اند ریشه ای واژه به واژه ی برای این نام پیدا کنند. به گفته لی شی ـ چن، این ماده خوشبو’’ دفع بلا کند و تمامی ارواح پلید را آرام ؛ از همینرو چنین نام گرفته است. البته کسانی هم بر این باورند که nan - si نام سرزمینی است. " البته این تفسیر واژه به واژه ای بی گمان تحمیلی و خیالبافانه است. از کتاب در دست انتشار مرکز نشر دانشگاهی، به شناخت دو سویه ایران و چین باستان، ، بـــــرگردان فارسی مه . . .

Styrax