پرده گردانی

پرده گردانی، مُدگردی، مقام گردانی یا مدولاسیون اصطلاحی است در تئوری موسیقی که برای توصیف تغییر کلید موسیقی، یا جابه جایی از یک گام یا مقام یا دستگاه به گام یا مقام یا دستگاه دیگر، به کار می رود. در موسیقیِ سنتی ایرانی به این کار مرکب خوانی یا مرکب نوازی نیز گفته می شود.
در ردیف موسیقی ایرانی، تنها برخی گوشه های هر دستگاه این قابلیت را دارند که زمینهٔ پرده گردانی به دستگاهی دیگر را فراهم کنند. برای مثال در دستگاه ماهور، گوشهٔ دلکش (که در آن درجهٔ ششم و هفتم کاسته است)، یا در دستگاه چهارگاه، گوشهٔ حصار (که درجهٔ چهارمش کاسته و درجهٔ پنجمش افزوده است) و نیز گوشهٔ مویه (که درجهٔ چهارمش کاسته است) چنین خاصیتی دارند. گوشه هایی که زمینهٔ پرده گردانی را فراهم می کنند، معمولاً گوشه هایی طولانی هستند و نوازندگان و خوانندگان آن ها را گوشه هایی مهم می دانند. همچنین، معمولاً این گوشه ها در ابتدا یا انتهای دستگاه نیستند و در بخش های میانی جای دارند. تعداد گوشه هایی که قابلیت پرده گردانی دارند، از دستگاهی به دستگاه دیگر تفاوت دارد؛ مثلاً در چهارگاه عملاً تنها دو گوشهٔ حصار و مویه این قابلیت را دارند، اما در ماهور، از بین ۵۸ گوشه ای که در ردیف جواد معروفی آمده، ۲۳ گوشه درجاتشان با درجهٔ اصلی ماهور (که شبیه گام بزرگ در موسیقی غربی است) تفاوت دارد و قابلیت پرده گردانی دارند؛ از جمله دلکش، شکسته، حاجی حسنی، طرب انگیز، نیریز، سروش، عراق، محیر، بسته نگار، تمام گوشه های خانوادهٔ راک (نظیر راک هندی، راک کشمیر و غیره)، صوفی نامه، و حَربی.
فرهاد فخرالدینی، راست پنج گاه را در اصل «راست و پنج گاه» می داند، به این معنی که نیمهٔ اول گام آن، همان «راست» است (که به تعبیر فخرالدینی می تواند معادل مقام عشاق دانسته شود که با درجات دستگاه ماهور مطابقت دارد) و نیمهٔ دوم از پنج مقام مختلف مشتق شده است؛ این پنج مقام (یا دستگاه) عبارتند از ماهور، شور، نوا، سه گاه و همایون. از آنجا که از طریق گوشهٔ شوشتری در دستگاه همایون می توان به گوشهٔ منصوری در چهارگاه رفت، راست پنج گاه عملاً امکان جابه جایی و مدگردی بین تمام دستگاه های موسیقی ایرانی را فراهم می کند. از همین رو، این دستگاه در مرکب خوانی به کار می رود.

از انواع معرکه گیری، روایت پردازی مرثیه گونِ تصاویرِ پرده ای که بر آن صحنه هایی از وقایع مذهبی، مانند وقایع کربلا، خروج مختار، جنگ های صدرِ اسلام، یا روز قیامت (← پردۀ قیامت) نقش شده است. پرده گردان کسی بود که پرده را بر درخت یا دیواری می آویخت و در حین نشان دادن هریک از صحنه های منقوش، با چوبدستی شبیه چوب الف، وقایع صحنه را با لحنی مرثیه گون روایت می کرد. در پرده ها، معمولا به سبب منع مذهبی، صورت معصومان با هاله ای از نور نشان داده شده و همۀ سطح پرده، مگر صحنۀ آغازین قصه، با پارچه ای سفید پوشیده شده است. صحنه به صحنه، که داستان پیش می رود، پرده دار پارچۀ سفید را آرام آرام کنار می زند. فقط در پایان روایت است که همۀ سطحِ پرده، یک جا، دیده می شود. آن گاه که روایت به اوج خود می رسد، پرده دار از تماشاگران طلبِ اعانه می کند تا خداوند به او توفیقِ روایت و به آن ها توفیق شنیدن باقیِ ماجرا را عنایت کند. پرده گردان معمولاً برای جمع آوری اعانات از کودکی نحیف، که شالی سبز بر کمر یا پارچه ای سبز بر سر بسته است، مدد می گیرد.