چغمینی محمود بن محمد

چَغْمِیْنی، محمود بن محمد ( ـ ح ۶۱۷ق)
منجم، ریاضی دان و پزشک ایرانی اهل چغمین، شهر کوچکی در ناحیۀ خوارزم. چغمینی بیش از هر چیز به خاطر کتابی در زمینۀ نجوم با نام الملخّص فی الهیئة شهرت یافته است. نسخه های خطی و شرح های متعددی از این کتاب موجود است و آن را به زبان های فارسی و آلمانی ترجمه کرده اند. شرح قاضی زادۀ رومی، مشهور به شرح چغمینی و شرح میرسیّد شریف جرجانی، ازجملۀ شرح هایی هستند که بر کتاب یادشده نگاشته اند. تلخیص کتاب الاصول که خلاصه ای از کتاب اصول اقلیدس است و کتاب دیگری به نام قانونچه که خلاصه ای از کتاب قانون ابوعلی سینا در پزشکی است ازجملۀ آثار چغمینی اند. سه کتاب حساب التسعه، شرح طرق الحساب فی مسائل الوصایا، و القوامی فی الحساب را نیز به او نسبت داده اند.

[ویکی نور] «محمود بن محمد عمر چغمینی خوارزمی» منجم، طبیب و ریاضیدان ایرانی و از اهالی چغمین (شهر کوچکی در خوارزم) بود.
خوارزم تا سال 617ق مرکز یکی از امپراطوری های بزرگ ایران پیش از مغول به نام خوارزمشاهیان بود که با حملات چنگیز خان مغول از سال 616ق به خراسان مورد تهدید قرار گرفت و در حدود 656ق با سقوط خلافت عباسیان در بغداد به کلی از میان رفت. با این وجود در خوارزم میراث رونق علمی عصر خوارزمشاهیان تداوم داشت و چغمینی در چنین محیط فرهنگی، با وجود سلطه ایلخانان مغول، رشد کرد.
وی عمده سال های عمر خود را در خوارزم گذراند و پس از اتمام تحصیلات مقدماتی در زمینه قرآن، علوم دینی و ادبی، به طور تخصصی به تحصیل در طب، ریاضیات (به ویژه هندسه اقلیدسی و علم حساب) و نجوم پرداخت و در کنار آن به تحقیقاتی در کاربرد علم حساب در فقه اسلامی پرداخت. بعید نیست که بسیاری از تحصیلات وی در جرجانیه، پایتخت خوارزمشاهیان صورت گرفته باشد.
روزگار تحصیل وی، معاصر با رقابت های ایلخانان ایران و مغولان دشت قبچاق (ترکمنستان امروز) بر سر خراسان و خوارزم بود. با این وجود، میراث علمی خوارزمشاهیان کما بیش در آن دوره، تا حدی حفظ شد و بساط علم، با توجه به تقویت روابط ایران و چین و رفت و آمد دانشمندان دو دولت، رونق داشت.
منابع، نامی از استادان چغمینی خوارزمی نیاورده اند. اما می دانیم که وی کتب دانشمندان یونانی پیش از خود، به ویژه اقلیدس را مطالعه نموده و آن ها را تلخیص کرده است. همچنین از شاگردان او خبری در دست نیست. دو تن از دانشمندان مشهور معاصر و با اندکی پس از وی از جمله قاضی زاده رومی و میرسید شریف جرجانی شرح هایی بر آثار وی نگاشته اند.
میانسالی و اواخر عمر چغمینی معاصر با اواخر حکومت ایلخانان در ایران و رقابت های روز افزون آنان با اردوی زرین مغولان (روسیه) و مغولستان بر سر مناطق شرق ایران بود. اما روابط بازرگانی باستانی خوارزم با چین از سمت شرق و اروپا از سمت غرب تداوم داشت و موجب رونق اقتصادی و فرهنگی خوارزم می شد.