مرده

مرده . [ م ُ دَ / دِ ] (ن مف ) فوت کرده . درگذشته . متوفی . که جان از کالبدش بدر رفته است . هالک . وفات کرده . میت :
مرده نشودزنده زنده به ستودان شد
آئین جهان چونین تا گردون گردان شد.

رودکی .

وآن مردگان در آن چهار دیوار بماندند سالیان بسیار. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). و ایشان [ خرخیزیان ] آتش را بزرگ دارند و مرده را بسوزانند. (حدود العالم ). صقلابیان مرده را بسوزانند. (حدود العالم ).
هر که را بخت یارمند بود
گو بشو مرده را ز گور انگیز.

خسروی .

بر آمد ز زابلستان رستخیز
زمین مرده را بانگ برزد که خیز.

فردوسی .

از آن کار پر درد شد گرگسار
کجا زنده شد مرده ٔ اسفندیار.

فردوسی (شاهنامه چ دبیرسیاقی ، 15، 1806).

به کین جستن مرده ٔ ناپدید
سر زندگان چند خواهی برید.

فردوسی .

چه مرده و چه خفته که بیدار نباشی
آن را چه دلیل آری و این را چه جواب است .

منوچهری .

بود مرده هر کس که نادان بود
که بیدانشی مردن جان بود.

اسدی .

مرگ جهل است و زندگی دانش
مرده نادان و زنده دانایان .

ناصرخسرو.

نشنودی آن مثل که زند عامه
مرده به از بکام عدوزسته .

ناصرخسرو.

آب خدا آنکه مرده زنده بدو کرد
آن پسر بی پدر برادر شمعون .

ناصرخسرو.

عالم همه بهشت ز شادی و خرمی
من مانده همچو مرده تنها به گور تنگ .

عمعق .

ور نیاید برون تو مرده ش دان
در شکم یا که نیست خود بچه آن .

بهاءالدین ولد.

گر بدی کرد چون به نیکی خفت
از پس مرده بد نباید گفت .

نظامی .

مرده ٔ گور بود در نخجیر
مرده را کی بود ز گور گزیر.

نظامی .

ای خنک آن مرده کز خود رسته شد
در وجود زنده ای پیوسته شد.

مولوی .

وای آن زنده که با مرده نشست
مرده گشت و زندگی از وی بجست .

مولوی .

تمامش بکشتم به سنگ آن خبیث
که از مرده دیگر نیاید حدیث .

سعدی .

بالله ار خاک مرده باز کنند
نشناسی توانگر از درویش .

سعدی .

سعدیا مرد نکونام نمیرد هرگز
مرده آن است که نامش به نکوئی نبرند.

سعدی .

زنده که از مرده فضول وی است
مرده به از وی به قبول وی است .

امیرخسرو.

زنده به مرده مشو ای ناتمام
زنده تو کن مرده خود را به نام .

امیرخسرو.

نتوان پس مرده رفت در گور.

امیرخسرو.

- امثال :
از پس مرده بد نباید گفت .
از مرده حدیث نیاید .
این مرده به این شیون نیرزد .
زنده بلا مرده بلا .
فیل مرده اش صد تومان زنده اش صد تومان .
مرده آن است که نامش به نکوئی نبرند .

سعدی .

مرده از جوع به که زنده به قرض .
مرده از بس که فزون است کفن نتوان کرد .
مرده از نیشتر کجا نالد. یا مرده از نیشتر مترسانش .
مرده است و گورستان .
مرده ٔ او بر زنده ٔ تو بار است یعنی در کمال به استطاعتی بر تو غالب است و تو باوجود استطاعت حریف او نمی توانی شد. (آنندراج ).
مرده بهتر که زنده و مغبون .
مرده حلوا نمی خورد .
مرده را که به حال خود بگذاری کفن خود را خراب میکند .
مرده سخن نگوید .
مرده شوی را با بهشت و جهنم کار نیست .
مرده ٔ مرا هیچ کس چون من نگرید .
مرده هر چند عزیز است نگه نتوان داشت .
نبّاش از مرده نترسد .
|| خاموش . منطفی . افسرده . خامد :
و آن قطره ٔ باران زبر لاله ٔ احمر
همچون شرر مرده فراز علم نار.

منوچهری .

ز روی دوست دل دشمنان چه دریابد
چراغ مرده کجا شمع آفتاب کجا.

حافظ.

|| آنچه از حیوان که خود بمیرد نه آنکه آن رابکشند. (یادداشت مرحوم دهخدا) : چهارپایان کشته و مرده شکاریها بدان موضع ایشان فرستد. (حدود العالم ). || بایر. موات . زمین بایر. خاک مرده . خاکی که در آن کشت و زرع نشود و متروک و لم یزرع مانده باشد :
در آنگه سمرقند کرده نبود
زمینش بجز خاک مرده نبود.

اسدی .

این مشکبوی و سرخ گل زنده
زان زشت خاک مرده ٔ مدفون است .

ناصرخسرو.

|| آب دیده و فاسد شده . از حیز انتفاع افتاده . بی خاصیت و تباه گشته .
- گچ مرده ؛ گچی که آب بر آن ریخته شده یا در معرض باران و رطوبت بوده است و دیگر بی خاصیت است و به کاری نیاید.
|| فاسدشده . تباه گشته : گوشت مرده ؛ گوشتی که در اطراف زخم فاسد شده و سلول زنده ای در آن نیست : و ریش ها را از گوشت مرده پاک کند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ) خرق ... محلل است و لطیف کننده است و جلد قوی کند و گوشت مرده بخورد. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). || جنازه . (منتهی الارب ). جسد بی جان : گهی بنالد بر مرده ٔ کسان او زار
به آوخ آوخ ودرد و دریغ و هایاهای .

سوزنی .

قرب صد هزار مرده کفار بر فضای آن مصاف بر زمین انداختند. (ترجمه ٔتاریخ یمینی ص 394).
|| افسرده . از حرکت و هیجان افتاده . رجوع به دل مرده شود : ظاهر درویش جامه ژنده است و موی سترده و حقیقت آن دل زنده و نفس مرده . (گلستان ).
- تب مرده ؛ تب خفیف دایم . (یادداشت مرحوم دهخدا).
|| راکد. ساکن . بی حرکت ؛ آب مرده ، آب راکد و غیرجاری :
این آبهای مرده به دریا نمی رسد.

صائب .

- خون مرده ؛ خونی که در اثر ضرب و زخمی زیر پوست گرد آید و به سیاهی گراید. (یادداشت مرحوم دهخدا). رجوع به مردن شود.
|| روانگشته و فراموش شده :
داشتم صد آرزوی مرده بیش
از نگاهی جمله را جان در تن است .

مسیح کاشی (از آنندراج ).

امید مرده زنده به دشنام می شود
آه از دعای من که به مرگ اثرنشست .

ظهوری (از آنندراج ).

|| عاشق . (غیاث اللغات ). مشتاق . بسیار آرزومند و مشتاق و منتظر. سخت عاشق . و دلبسته : مردگان معدلت به آب حیرت احسان و اکرام او زنده گشت . (سندبادنامه ).
مرده ٔ گور بود در نخچیر
مرده را کی بود ز گور گزیر.

نظامی (هفت پیکر ص 68).

ما که نظر بر سخن افکنده ایم
مرده ٔ اوییم و بدو زنده ایم .

نظامی .

مرده ٔ مردار نه ای چون زغن
زاغ شو و پای به خون درمزن .

نظامی .

کدام روز شوی کشته ٔ نگار مسیح
بگوی راست که ما مرده ٔ همان روزیم .

مسیح کاشی (از آنندراج ).

تو مرده ٔ کوثری و من زنده ٔ می
مشکل که به یک جو رود آب من تو.

یغما.

ز آن لب که مرده ٔ نفسش آب زندگیست
دشنام خشک هم به دعاگو نمی رسد.

سالک (آنندراج ).

مرده: در پهلوی مرتگ murtag بوده است.
( نامه ی باستان ، جلد اول ، میر جلال الدین کزازی ، 1385، ص 221. )
به مرده در زبان ترکی" اؤلو " گفته می شود . از مصدر" اؤلمک" به معنی مردن
قبیر صاندیقا ( قبرستانا ) گئدن اولو قایتماز .
ترجمه:
مرده ای که به قبرستان برود دوباره بر نمی گردد
شعر:
مال و ملک خویش را در مکر نا اهلان مباز
سوی قبرستان روان شد بر نگردد مرده باز ( علی باقری )

مرده ی کسی یا چیزی بودن : عاشق او بودن و به خاطر آن به مرگ حاضر شدن.
مرده ی گور بود در نخچیر
مرده را کی بود زگور گزیر
هفت پیکر نظامی، تصحیح دکتر ثروتیان، ۱۳۸۷ ، ص۴۵۰.

مرده به ترکی: اؤلو

بی جان