معمای شاه عنوان مجموعه تلویزیونی با ژانر تاریخی به کارگردانی محمدرضا ورزی است. این سریال داستان زندگی محمدرضا پهلوی شاه ایران را از زمان بازگشت وی از مصر، پس از ازدواج با ملکه فوزیه تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ و پیروزی انقلاب اسلامی به تصویر می کشد. در این مجموعه ۱۲۰ بازیگر اصلی ۸۵۳ بازیگر فرعی حضور دارند. ۹۱۰ سکانس دارد و کل بازیگران سریال ۱۶۰۰ نَفَر است مجموعه معمای شاه در خصوص جریانات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی در دوره پادشاهی محمدرضا پهلوی است. این مجموعه با هزینه ۴۰ تا ۵۰ میلیارد تومانی در پنج سال ساخته شده است.
سید محمود کاشانی فرزند آیت الله کاشانی طی اعتراضی به این سریال اظهار داشت که سازندگان سریال قصد دارند بر ایستادگی کاشانی در برابر مداخله بیگانگان سرپوش بگذارند. وی همچنین محمدرضا ورزی کارگردان این سریال را به دروغ پردازی در «پدرخوانده» و «کاخ تنهایی» متهم کرده بود.
ابوالحسن مختاباد، منتقد موسیقی نیز اعتراضاتی را راجع به نمایش سن و ظاهر فیزیکی روح الله خالقی ارائه کرده است. وی در سال ۱۳۲۰ (داخل سریال) بسان پیر مردی ۶۵ ساله جلوه می کند درحالی که نام برده در آن سال ۳۵ سال بیشتر نداشت.
همچنین شهاب مرادی در برنامه زنده تلویزیونی با انتقاد از سریال معمای شاه گفت: دیالوگ های این سریال باور پذیر و برای مخاطب قابل پذیرش نیست، آیا کسی باور می کند شاه ضعیف و همجنس باز بوده است؟ این پدرسوخته اتفاقاً قوی بود و همه دنیا پشت سرش بودند.
خسرو سینایی با انتشار نقدی که از این سریال داشته، نوشت: در قسمت پنجم سریال معمای شاه و در یکی از سکانس ها، تصویری از دختران تن فروش لهستانی نشان داده می شود که سربازان آمریکایی از آن ها بهره کشی می کنند. وی با اشاره به تصویری که از حضور لهستانی ها در ایران در شبکه های تلویزیونی نشان داده می شود، گفت: متأسفانه در شبکه های داخلی و خارجی تصویر درستی از نحوه زندگی و حضور لهستانی ها در ایران نمایش داده نمی شود.
همچنین در بخش دیگر از نظرات مردم در مورد این سریال گفته شد؛ ضعیف شدید در سناریو با وجود طیف گسترده وقایع دارای ظرفیت تولید داستان و خرده داستان، بازی گرفتن ضعیف در کنار دکوپاژهایی که به شدت به دیالوگ های کلیشه ای می آیند، باعث شده در بخش هایی از این سریال، این حس پدید آید که نکند کارگردان برخی دیالوگ ها را برای یک سریال کمیک دربارهٔ تاریخ معاصر نوشته است! طبیعتاً حتی اگر این سریال مملو از شعارزدگی که پاسخگوی طیف وسیعی از پرسش های نسل جوان نیست و حتی اگر با تمجید و نگاه مثبت برخی مسئولان ارشد نظام نیز همراه شود، سریال قوی نخواهد بود و این دیدگاه همچنان دارای استدلال فنی جدی است.
فرهاد توحیدی، از نویسندگان سینما و تلویزیون، در گفت وگویی در پاسخ به این پرسش که اساسا در نگارش و ساخت آثار تاریخی زاویه نگاه کارگردان یا نویسنده چه تأثیری در روایت داستان دارد؟ گفت: طبعا در نگارش یک اثر تاریخی نباید نگاه ایدئولوژیک داشت. گاهی شخصی که از این زاویه به وقایع نگاه می کند، از سر ایمان به ایدئولوژی این کار را انجام می دهد و تصویر خودش را از آنچه واقعیت نام دارد عرضه می کند.
احمد طالبی نژاد منتقد تلویزیون و سینما دربارهٔ نقاط قوت و ضعف این سریال می گوید: کاری به درجه بندی این سریال ندارم که الف ویژه است یا نیست؛ به نظرم معمای شاه یکی از ضعیف ترین سریال هایی است که دربارهٔ تاریخ معاصر تاکنون ساخته شده است. در این سریال همه چیز عوامانه بیان می شود. در این سریال جز دیالوگ های بد، میزانسن های غلط که ناشی از عوام زدگی و جهت گیری های خاص سیاسی است، چیزی ندیدم.
صادق زیباکلام پژوهشگر و مدرس دانشگاه هم در این زمینه معتقد است: صدا و سیما می خواهد یک نظر خاص را به مخاطب عرضه کند؛ بنابراین چنین اثری به یک برنامه، سیاسی و جهت دار تبدیل می شود که تاریخ را به شکل واقعی و بدون حب و بغض روایت نمی کند و می خواهد یک نظر خاص را القا کند.
سید عبدالجواد موسوی در انتقاد به سریال اظهار داشته :تا اینجا که ندیدم هیچ آدمی که سرش به تنش بیرزد از سریال معمای شاه خوشش بیاید. دست اندرکاران سریال خیلی راحت و بی پروا منتقدان را به شاه دوستی و سلطنت طلبی متهم کردند و خیال خودشان را راحت.
علی حق شناس نویسنده و روزنامه نگار دربارهٔ این سریال گفت: «این سریال چهره ای خاکستری و نادرست از دکتر مصدق و دکتر فاطمی و مبارزات تشکیلاتی و منسجم جبههٔ ملی اول در محدود کردن بی نظیر قدرت شاه مخلوع و به سرانجام رساندن نهضت ملی شدن صنعت نفت ارائه داده که قابل پذیرش نیست. مسئولان سریال برداشت های شخصی خود از تاریخ را در دهان بازیگران گذاشته اند».
جعفر والی در بخشی از کلیپی که به مناسبت بزرگداشت او در پانزدهمین جشن سالانه انجمن منتقدان و نویسندگان خانه تئاتر پخش شد گفت: من در طول عمرم یک کار انجام دادم که خیلی پشیمانم: سریال «معمای شاه». ما در این دوران زندگی کردیم. والله اینطور نبود. به خدا اینطور نبود که این سریال روایت می کند.»
علی لدنی تهیه کننده این سریال در واکنش به صحبت های والی معتقد است چنانچه والی بدون مطالعه فیلمنامه حاضر به ایفای نقش شده باشد، اشکالی حرفه ای و جدی به وی وارد است. لدنی تأکید می کند: اگر هم مطالعه کرده اند و سپس نقش را قبول کرده اند؛ دیگر طرح چنین مطالبی چه موضوعیتی دارد؟!
محمدعلی نجفی کارگردان سریال سربداران و بازیگر معمای شاه نیز می گوید: وقتی درباره یک اثر تاریخی صحبت می کنیم، باید توجه داشته باشیم که کارگردان، مؤلف تاریخ نیست. کارگردان یک منظوری دارد و می خواهد نکته ای را بیان کند، مخاطب باید نکته مدنظر کارگردان را متوجه بشود و درک کند. این که شخصیت ها از نظر گریم شبیه باشند یا نباشند مهم نیست، مهم این است که این کاراکتر چه حرفی می زند.
در جدول زیر بازیگران این مجموعه و نقش هر کدام ذکر شده است.
سید محمود کاشانی فرزند آیت الله کاشانی طی اعتراضی به این سریال اظهار داشت که سازندگان سریال قصد دارند بر ایستادگی کاشانی در برابر مداخله بیگانگان سرپوش بگذارند. وی همچنین محمدرضا ورزی کارگردان این سریال را به دروغ پردازی در «پدرخوانده» و «کاخ تنهایی» متهم کرده بود.
ابوالحسن مختاباد، منتقد موسیقی نیز اعتراضاتی را راجع به نمایش سن و ظاهر فیزیکی روح الله خالقی ارائه کرده است. وی در سال ۱۳۲۰ (داخل سریال) بسان پیر مردی ۶۵ ساله جلوه می کند درحالی که نام برده در آن سال ۳۵ سال بیشتر نداشت.
همچنین شهاب مرادی در برنامه زنده تلویزیونی با انتقاد از سریال معمای شاه گفت: دیالوگ های این سریال باور پذیر و برای مخاطب قابل پذیرش نیست، آیا کسی باور می کند شاه ضعیف و همجنس باز بوده است؟ این پدرسوخته اتفاقاً قوی بود و همه دنیا پشت سرش بودند.
خسرو سینایی با انتشار نقدی که از این سریال داشته، نوشت: در قسمت پنجم سریال معمای شاه و در یکی از سکانس ها، تصویری از دختران تن فروش لهستانی نشان داده می شود که سربازان آمریکایی از آن ها بهره کشی می کنند. وی با اشاره به تصویری که از حضور لهستانی ها در ایران در شبکه های تلویزیونی نشان داده می شود، گفت: متأسفانه در شبکه های داخلی و خارجی تصویر درستی از نحوه زندگی و حضور لهستانی ها در ایران نمایش داده نمی شود.
همچنین در بخش دیگر از نظرات مردم در مورد این سریال گفته شد؛ ضعیف شدید در سناریو با وجود طیف گسترده وقایع دارای ظرفیت تولید داستان و خرده داستان، بازی گرفتن ضعیف در کنار دکوپاژهایی که به شدت به دیالوگ های کلیشه ای می آیند، باعث شده در بخش هایی از این سریال، این حس پدید آید که نکند کارگردان برخی دیالوگ ها را برای یک سریال کمیک دربارهٔ تاریخ معاصر نوشته است! طبیعتاً حتی اگر این سریال مملو از شعارزدگی که پاسخگوی طیف وسیعی از پرسش های نسل جوان نیست و حتی اگر با تمجید و نگاه مثبت برخی مسئولان ارشد نظام نیز همراه شود، سریال قوی نخواهد بود و این دیدگاه همچنان دارای استدلال فنی جدی است.
فرهاد توحیدی، از نویسندگان سینما و تلویزیون، در گفت وگویی در پاسخ به این پرسش که اساسا در نگارش و ساخت آثار تاریخی زاویه نگاه کارگردان یا نویسنده چه تأثیری در روایت داستان دارد؟ گفت: طبعا در نگارش یک اثر تاریخی نباید نگاه ایدئولوژیک داشت. گاهی شخصی که از این زاویه به وقایع نگاه می کند، از سر ایمان به ایدئولوژی این کار را انجام می دهد و تصویر خودش را از آنچه واقعیت نام دارد عرضه می کند.
احمد طالبی نژاد منتقد تلویزیون و سینما دربارهٔ نقاط قوت و ضعف این سریال می گوید: کاری به درجه بندی این سریال ندارم که الف ویژه است یا نیست؛ به نظرم معمای شاه یکی از ضعیف ترین سریال هایی است که دربارهٔ تاریخ معاصر تاکنون ساخته شده است. در این سریال همه چیز عوامانه بیان می شود. در این سریال جز دیالوگ های بد، میزانسن های غلط که ناشی از عوام زدگی و جهت گیری های خاص سیاسی است، چیزی ندیدم.
صادق زیباکلام پژوهشگر و مدرس دانشگاه هم در این زمینه معتقد است: صدا و سیما می خواهد یک نظر خاص را به مخاطب عرضه کند؛ بنابراین چنین اثری به یک برنامه، سیاسی و جهت دار تبدیل می شود که تاریخ را به شکل واقعی و بدون حب و بغض روایت نمی کند و می خواهد یک نظر خاص را القا کند.
سید عبدالجواد موسوی در انتقاد به سریال اظهار داشته :تا اینجا که ندیدم هیچ آدمی که سرش به تنش بیرزد از سریال معمای شاه خوشش بیاید. دست اندرکاران سریال خیلی راحت و بی پروا منتقدان را به شاه دوستی و سلطنت طلبی متهم کردند و خیال خودشان را راحت.
علی حق شناس نویسنده و روزنامه نگار دربارهٔ این سریال گفت: «این سریال چهره ای خاکستری و نادرست از دکتر مصدق و دکتر فاطمی و مبارزات تشکیلاتی و منسجم جبههٔ ملی اول در محدود کردن بی نظیر قدرت شاه مخلوع و به سرانجام رساندن نهضت ملی شدن صنعت نفت ارائه داده که قابل پذیرش نیست. مسئولان سریال برداشت های شخصی خود از تاریخ را در دهان بازیگران گذاشته اند».
جعفر والی در بخشی از کلیپی که به مناسبت بزرگداشت او در پانزدهمین جشن سالانه انجمن منتقدان و نویسندگان خانه تئاتر پخش شد گفت: من در طول عمرم یک کار انجام دادم که خیلی پشیمانم: سریال «معمای شاه». ما در این دوران زندگی کردیم. والله اینطور نبود. به خدا اینطور نبود که این سریال روایت می کند.»
علی لدنی تهیه کننده این سریال در واکنش به صحبت های والی معتقد است چنانچه والی بدون مطالعه فیلمنامه حاضر به ایفای نقش شده باشد، اشکالی حرفه ای و جدی به وی وارد است. لدنی تأکید می کند: اگر هم مطالعه کرده اند و سپس نقش را قبول کرده اند؛ دیگر طرح چنین مطالبی چه موضوعیتی دارد؟!
محمدعلی نجفی کارگردان سریال سربداران و بازیگر معمای شاه نیز می گوید: وقتی درباره یک اثر تاریخی صحبت می کنیم، باید توجه داشته باشیم که کارگردان، مؤلف تاریخ نیست. کارگردان یک منظوری دارد و می خواهد نکته ای را بیان کند، مخاطب باید نکته مدنظر کارگردان را متوجه بشود و درک کند. این که شخصیت ها از نظر گریم شبیه باشند یا نباشند مهم نیست، مهم این است که این کاراکتر چه حرفی می زند.
در جدول زیر بازیگران این مجموعه و نقش هر کدام ذکر شده است.
wiki: معمای شاه