ممالیک مصر یا سلاطینی که در تاریخ به آنها ممالیک اطلاق می گردد در اصل بردگانی ترک یا چرکسی بودند که اول بار در دسته های نظامی بعنوان نگهبانان مخصوص امراء یا بعنوان نگهبانان قصر در دوران ملک صالح نجم الدین ایوب بن کامل محمد پدیدار شدند. چون مرکز نظامی ممالیکی که یک دولت مستقل ترک در مصر بوجود آوردند در جزیره ی روضه واقع در نیل بود، به آنان، ممالیک بحریه یا به اختصار «بحریون» نیز گفته شده است، و از نظر نژادی به ملوک ترک نیز معروفند.
دولت ایوبیان مصر پس از مشارکت شجرة الدر زوجه ی ملک صالح با ممالیک در قتل تورانشاه، در سال 647 ه ( 1249 م ) منقرض شد و شجرة الدر در همان سال بر تخت فرمانروائی تکیه زد اما ایبک ترکمانی که از بندگان صالح ایوب بود و در دوران او به مناصب عالی دست یافته بود، با لقب اتابک و نایب السلطنه زمام امور را در دست گرفت و نام شجرة الدر را فقط در خطبه ها و بر روی سکه ها ذکر می کرد تا آنکه پس از سه ماه شجرة الدر نیز از سلطنت خلع گردید ( بعلت تقبیح سلطنت او که یک زن بود از سوی خلیفه ی بغداد ) و به عقد ازدواج امیر ایبک در آمد. در سال 648 هجری، ایبک، سلطنت مصر را به کمک ممالیک بحریه اشغال کرد و به «الملک المعز» و «سلطان» ملقب گردید و دولت ممالیک مصر را تأسیس کرد . 32
اما سیاست روز، و حل و فصل برخی مشکلات داخلی مصر ایجاب می کرد که یکی از افراد خاندان ایوبی به سلطنت برگزیده شود. از این روی، الاشرف موسی یکی از نوادگان الملک الکامل محمد را که بیش از شش سال نداشت به سلطنت انتخاب کرد و بدیهی است که سلطنت او فقط تشریفاتی بود و ایبک زمام امور را در دست داشت و حتی نام او همراه با نام سلطان در خطبه ها و سکه ها ذکر می گردید. ایبک پس از مدتی که قدرت کافی بدست آورد بر دمشق نیز مستولی شد و ملک الناصر یوسف را که از ایوبیان حلب بود مجبور به فرار کرد. این پیروزی به شهرت و عظمت ایبک افزود بخصوص که در سال 650 ه ( 1252 م ) الملک الاشرف موسی را نیز از سلطنت خلع کرد و حکومت مصر را بطور کامل در اختیار گرفت. اما شجرة الدر در سال 655 ه ( 1257 م ) ایبک را به قتل رسانید و خود نیز پس از مدتی بدست کنیزانش کشته شد. علیرغم این وقایع، حکومت ممالیک که ایبک در مصر تأسیس کرده بود تا سال 792 ه ( 1389 م ) دوام یافت و هر کدام از سلاطین این خاندان، به توارث و گاه با انتخاب به فرمانروائی رسیدند.
فرمانروائی مصر پس از سلاطین ترک به ممالیک چرکسی منتقل شد که در کتب تاریخ به «ملوک چرکسی» یا «ممالیک برجیه» معروفند زیرا مراکز نظامی آنها در قلعه ی قاهره قرار داشت . ممالیک چرکسی نیز مانند ممالیک بحریه به سلطان ملقب بودند اما سلطنت در خاندان آنها جز به ندرت موروثی نبود، بلکه برای کسب این مقام انتخاب می شدند.
اولین سلطان چرکسی، الظاهر برقوق نام داشت که از سال 784 ه ( 1382 م ) تا سال 791 ه ( 1288 م ) فرمان راند. سپس یک سلطان ترک به نام حاجی دوم ملقب به المنصور ناصر الدین به مدت یکسال حکومت کرد ولی بر قوق مجددا در سال 792 ه ( 1389 م ) به سلطنت دست یافت و تا سال 801 ه ( 1398 م ) که فوت کرد در این مقام باقی ماند.
اولین ارتباط بین سلاطین مملوک و سلاطین ترک در ایام برقوق واقع شد زیرا بین او و مراد اول و سلطان بایزید معروف به صاعقه، روابط دوستی محکمی برقرار گردید. همچنین بین اشرف اینال و محمد دوم نیز به مناسبت فتح قسطنطنیه روابط نزدیکی برقرار گردید. سلطان قایتبای [از ممالیک مصر] به جهت ملاحظات سیاسی و مشکلاتی که در دولت ذی القادر و دولت خاندان قرامان حاصل شده بود، به اناطولی چشم داشت و به همین جهت با سلطان بایزید دوم سلطان عثمانی که به فرمانروائی رسیده بود دشمنی بهم رسانیدند و نتیجه آن شد که جنگهای بسیاری از سال 890 ه ( 1485 م ) با مصر درگرفت و بالاخره سلطان سلیم آن دیار را فتح کرد.
سلطان سلیم عثمانی، سپاهیان مصر را در مرج دابق به سختی شکست داد ( 25 رجب سال 922 ه/24 اگوست 1516 م ) و در همانروز سلطان غوری ( قانصوه ) در بستر فوت کرد یا بقتل رسید. با این پیروزی قسمت اعظم سوریه به متصرفات عثمانیان افزوده شد. از آنطرف، اشرف طومان بای که در قاهره به جای قانصوه نشسته بود، در برابر سلطان عثمانی مقاومت شدیدی از خود بروز داد اما به اسارت در آمد و در 21 ربیع الاول سال 923 هجری در قاهره به دار آویخته شد و به این ترتیب دولت ممالیک مصر منقرض گردید.
با فتح مصر، حجاز نیز که تا آنوقت تابع دولت مصر بود به حکومت عثمانیان ملحق شد و با انتقال خلیفه ی عباسی از قاهره به اسلامبول، این خلافت نیز منقرض شد و عثمانیان خود را خلیفه ی مسلمانان خواندند.
دولت ممالیک که در مدت 275 سال فرمانروائی منطقه را در دست داشت، دولتی منظم و بسیار با عظمت بود که علیرغم جنگهای داخلی و آشوبهای سیاسی متعدد و کشمکشهای طایفه ای توانست تمدنی تأسیس کند که آثار آن هنوز در مصر و سوریه باقی است بخصوص که سلاطین این دولت به علوم و فنون توجه نام داشتند. از جهت نظامی نیز سلاطین مملوک توانستند با قدرت فوق العاده ای با صلیبیان به مقابله برخیزند و با یورش مغولان، که پس از استیلا بر سوریه و آناطولی، مصر را تهدید می کردند، روبرو شوند.
58 ممالیک ترک در مصر
648 792 هجری قمری
648 المعز عز الدین ایبک ترکمانی
655 المنصور نور الدین علی
657 المظفر سیف الدین قطر
658 الظاهر رکن الدین بایبرس اول، بندقداری
676 السعید ناصر الدین برکه قان
678 العادل بدر الدین سلامش
678 المنصور سیف الدین قلاون الاشرف صلاح الدین خلیل
693 الناصر، ناصر الدین محمد
694 العادل زین الدین کتبغا
696 المنصور، حسام الدین لاجین
698 الناصر ناصر الدین محمد ( مرتبه ی دوم )
708 المظفر رکن الدین بایبرس دوم، ابی شنکیر
709 الناصر ناصر الدین محمد ( مرتبه ی سوم )
741 المنصور سیف الدین ابو بکر
742 الاشرف علاء الدین کجک
742 الناصر شهاب الدین احمد
743 الناصر عماد الدین اسماعیل
7 . . .
دولت ایوبیان مصر پس از مشارکت شجرة الدر زوجه ی ملک صالح با ممالیک در قتل تورانشاه، در سال 647 ه ( 1249 م ) منقرض شد و شجرة الدر در همان سال بر تخت فرمانروائی تکیه زد اما ایبک ترکمانی که از بندگان صالح ایوب بود و در دوران او به مناصب عالی دست یافته بود، با لقب اتابک و نایب السلطنه زمام امور را در دست گرفت و نام شجرة الدر را فقط در خطبه ها و بر روی سکه ها ذکر می کرد تا آنکه پس از سه ماه شجرة الدر نیز از سلطنت خلع گردید ( بعلت تقبیح سلطنت او که یک زن بود از سوی خلیفه ی بغداد ) و به عقد ازدواج امیر ایبک در آمد. در سال 648 هجری، ایبک، سلطنت مصر را به کمک ممالیک بحریه اشغال کرد و به «الملک المعز» و «سلطان» ملقب گردید و دولت ممالیک مصر را تأسیس کرد . 32
اما سیاست روز، و حل و فصل برخی مشکلات داخلی مصر ایجاب می کرد که یکی از افراد خاندان ایوبی به سلطنت برگزیده شود. از این روی، الاشرف موسی یکی از نوادگان الملک الکامل محمد را که بیش از شش سال نداشت به سلطنت انتخاب کرد و بدیهی است که سلطنت او فقط تشریفاتی بود و ایبک زمام امور را در دست داشت و حتی نام او همراه با نام سلطان در خطبه ها و سکه ها ذکر می گردید. ایبک پس از مدتی که قدرت کافی بدست آورد بر دمشق نیز مستولی شد و ملک الناصر یوسف را که از ایوبیان حلب بود مجبور به فرار کرد. این پیروزی به شهرت و عظمت ایبک افزود بخصوص که در سال 650 ه ( 1252 م ) الملک الاشرف موسی را نیز از سلطنت خلع کرد و حکومت مصر را بطور کامل در اختیار گرفت. اما شجرة الدر در سال 655 ه ( 1257 م ) ایبک را به قتل رسانید و خود نیز پس از مدتی بدست کنیزانش کشته شد. علیرغم این وقایع، حکومت ممالیک که ایبک در مصر تأسیس کرده بود تا سال 792 ه ( 1389 م ) دوام یافت و هر کدام از سلاطین این خاندان، به توارث و گاه با انتخاب به فرمانروائی رسیدند.
فرمانروائی مصر پس از سلاطین ترک به ممالیک چرکسی منتقل شد که در کتب تاریخ به «ملوک چرکسی» یا «ممالیک برجیه» معروفند زیرا مراکز نظامی آنها در قلعه ی قاهره قرار داشت . ممالیک چرکسی نیز مانند ممالیک بحریه به سلطان ملقب بودند اما سلطنت در خاندان آنها جز به ندرت موروثی نبود، بلکه برای کسب این مقام انتخاب می شدند.
اولین سلطان چرکسی، الظاهر برقوق نام داشت که از سال 784 ه ( 1382 م ) تا سال 791 ه ( 1288 م ) فرمان راند. سپس یک سلطان ترک به نام حاجی دوم ملقب به المنصور ناصر الدین به مدت یکسال حکومت کرد ولی بر قوق مجددا در سال 792 ه ( 1389 م ) به سلطنت دست یافت و تا سال 801 ه ( 1398 م ) که فوت کرد در این مقام باقی ماند.
اولین ارتباط بین سلاطین مملوک و سلاطین ترک در ایام برقوق واقع شد زیرا بین او و مراد اول و سلطان بایزید معروف به صاعقه، روابط دوستی محکمی برقرار گردید. همچنین بین اشرف اینال و محمد دوم نیز به مناسبت فتح قسطنطنیه روابط نزدیکی برقرار گردید. سلطان قایتبای [از ممالیک مصر] به جهت ملاحظات سیاسی و مشکلاتی که در دولت ذی القادر و دولت خاندان قرامان حاصل شده بود، به اناطولی چشم داشت و به همین جهت با سلطان بایزید دوم سلطان عثمانی که به فرمانروائی رسیده بود دشمنی بهم رسانیدند و نتیجه آن شد که جنگهای بسیاری از سال 890 ه ( 1485 م ) با مصر درگرفت و بالاخره سلطان سلیم آن دیار را فتح کرد.
سلطان سلیم عثمانی، سپاهیان مصر را در مرج دابق به سختی شکست داد ( 25 رجب سال 922 ه/24 اگوست 1516 م ) و در همانروز سلطان غوری ( قانصوه ) در بستر فوت کرد یا بقتل رسید. با این پیروزی قسمت اعظم سوریه به متصرفات عثمانیان افزوده شد. از آنطرف، اشرف طومان بای که در قاهره به جای قانصوه نشسته بود، در برابر سلطان عثمانی مقاومت شدیدی از خود بروز داد اما به اسارت در آمد و در 21 ربیع الاول سال 923 هجری در قاهره به دار آویخته شد و به این ترتیب دولت ممالیک مصر منقرض گردید.
با فتح مصر، حجاز نیز که تا آنوقت تابع دولت مصر بود به حکومت عثمانیان ملحق شد و با انتقال خلیفه ی عباسی از قاهره به اسلامبول، این خلافت نیز منقرض شد و عثمانیان خود را خلیفه ی مسلمانان خواندند.
دولت ممالیک که در مدت 275 سال فرمانروائی منطقه را در دست داشت، دولتی منظم و بسیار با عظمت بود که علیرغم جنگهای داخلی و آشوبهای سیاسی متعدد و کشمکشهای طایفه ای توانست تمدنی تأسیس کند که آثار آن هنوز در مصر و سوریه باقی است بخصوص که سلاطین این دولت به علوم و فنون توجه نام داشتند. از جهت نظامی نیز سلاطین مملوک توانستند با قدرت فوق العاده ای با صلیبیان به مقابله برخیزند و با یورش مغولان، که پس از استیلا بر سوریه و آناطولی، مصر را تهدید می کردند، روبرو شوند.
58 ممالیک ترک در مصر
648 792 هجری قمری
648 المعز عز الدین ایبک ترکمانی
655 المنصور نور الدین علی
657 المظفر سیف الدین قطر
658 الظاهر رکن الدین بایبرس اول، بندقداری
676 السعید ناصر الدین برکه قان
678 العادل بدر الدین سلامش
678 المنصور سیف الدین قلاون الاشرف صلاح الدین خلیل
693 الناصر، ناصر الدین محمد
694 العادل زین الدین کتبغا
696 المنصور، حسام الدین لاجین
698 الناصر ناصر الدین محمد ( مرتبه ی دوم )
708 المظفر رکن الدین بایبرس دوم، ابی شنکیر
709 الناصر ناصر الدین محمد ( مرتبه ی سوم )
741 المنصور سیف الدین ابو بکر
742 الاشرف علاء الدین کجک
742 الناصر شهاب الدین احمد
743 الناصر عماد الدین اسماعیل
7 . . .