سر الاسرار

سرّالاسرار مجموعهٴ درهم برهمی است از فرهنگ عامه و خرافات راجع به قیافه شناسی، پرهیز غذایی و امثال آن، که ارزش آن تاکنون به درستی مورد رسیدگی قرار نگرفته است. هیچ یک از آثاری که در قرون وسطی به ارسطو نسبت داده می شد به اندازهٴ سرّالاسرار رواج نیافت. این اثر به بسیاری از زبان های اروپایی ترجمه شد و تاحدودی در تمام آثار مهم ادبی نفوذ کرد.
اینک عموماً تصدیق می شود، که هر چند اصل این اثر مبتنی بر مآخذ یونانی است، ولی خود آن یونانی نیست، بلکه عربی یا سریانی است. یعنی، متنی که به عنوان ترجمه از زبان یونانی ارائه شده، بیشتر احتمال دارد که یک اثر تألیف شده باشد، یا تحریری از یک تألیف قدیم تر. ممکن است از التقاط افکار ایرانی و سریانی در سده های هفتم تا نهم میلادی منشأ گرفته باشد، بدین ترتیب احتمال دارد که متن اصلی آن به زبان سریانی بوده باشد، ولی تاکنون نسخهٴ سریانی آن به دست نیامده است. احتمالاً قدیم ترین متن عربی آن متعلق به آغاز سدهٴ نهم است، چون مقدمهٴ سرّالاسرار عربی به یحیی بن بطریق نسبت داده شده، که گویا او آن را از یونانی به رومی (به سریانی؟ یا بیزانسی؟) و از رومی به عربی ترجمه کرده است. این متن به زودی در خلافت غربی اسلام معروف شد و اشاره ای بدان در عقدالفرید ابن عبد ربه قرطبی متوفی در ۹۳۹ - ۹۴۰ میلادی دیده می شود. یوآنز اسپانیایی آن را به لاتینی ترجمه کرد و اندکی بعد یهودای حَرِزی (برآمدنش در اسپانیا از۱۱۹۰ تا ۱۲۱۸ میلادی) آن را به زبان عبری درآورد. ترجمهٴ کاستیلی آن متعلق به همان روایت عربی است. ترجمهٴ یوآنز به زبان های متعدد دیگر برگردانده شد.
در همین اثنا، متن عربی نمو زیادی یافت، و شکل تازه ای از آن، که استیل آن را صورت شرقی می نامد، در حدود ۱۲۲۰ میلادی به منتهای رشد خود رسید. فیلیپ نامی از مردم طرابلس نسخه ای از آن را در انطاکیه یافت و در اثنای ربع دوم سدهٴ سیزدهم (حدود ۱۲۴۳؟) آن را به زبان لاتین ترجمه کرد. ترجمهٴ لاتینی پس از تنقیحات بسیار به صورت متن معتبر درآمد و دو چاپ از آن پیش از ۱۵۰۰ صورت گرفت. در ۱۵۰۱ آلکساندر آشیلینی بولونیایی چاپ لاتینی تازه ای از آن انتشار داد که همهٴ چاپ های بعدی به تبع آن صورت گرفت.
از میان ترجمه های زبان های دیگر، شاید جالب ترینش ترجمهٴ کاستیلی اخیرالذکر، ترجمهٴ انگلیسی - نورمانی دومینیکن ایرلندی جئوفری واترفوردی (متوفی در ۱۳۰۰)، و ترجمهٴ فلاماندی یا کوب فان مایرلانت (۱۲۳۵ - حدود ۱۲۹۱) باشد.

[ویکی نور] سرّ الأسرار، ترجمه فارسی اثر گران قدر شیخ عبد القادر گیلانی به نام «سرّ الأسرار و مظهر الأنوار فیما یحتاج إلیه الأبرار» است که توسط آقایان مسلم و کریم زمانی، به گونه روان و سلیس صورت گرفته است.
مترجمان محترم در پیشگفتار خود که در آغاز کتاب و پس از فهرست مطالب قرار گرفته است در معرفی کتاب نوشته اند: «این رساله هرچند رساله ای کوتاه و مختصر است سالک را برای وصول به حقیقت در راهی که هم دشوار و هم شیرین است پابه پا پیش می برد و رهنمون می سازد تا به او شیوه سلوک بیاموزد؛ البته خطرها و موانعی را که بر سر راه اوست، به وی گوشزد می کند و او را در هر مرحله از غافل شدن و خروج از راه راست بیم می دهد و برحذر می دارد» .
آن گاه افزوده ند که: «مصححان این رساله، رنج فراوانی کشیده تا توانسته اند بر اساس نسخه های خطی کتابخانه های آستانه حماة، دارالسلام بغداد، الوطنیه حلب و ظاهریه، آن را تصحیح کنند و هر جا لازم دیده، شروح و تعلیقاتی به صورت پانوشت بیفزایند؛ البته برخی از آن ها که چندان ضروری به نظر نمی رسید، توسط مترجمان، تعدیل یا حذف و یا در صورت نیاز، توضیحاتی به آن اضافه شده است؛ گه گاه خود مترجمان، آنجا که ضرورت بوده، توضیحاتی نوشته اند» .
در «مقدمه پژوهش» که پس از «پیشگفتار مترجمان» درج شده است، در مورد اسناد کتاب چنین آمده است: «صاحب «معجم المؤلفین» این رساله یا کتاب را به محمد بن یوسف کورانی نسبت داده، اشاره می کند که نام آن نیز «بیان أسرار الطالبین فی التصوف» است. این موضوع، ما را واداشت تا به بررسی منابعی که وی ذکر کرده بود، بپردازیم... «ریاض المالح»، کتاب «سر الأسرار» را به کورانی نسبت داده است. همین موضوع سبب شد تا ما به بررسی تمامی نسخه های خطی که نامی از این رساله برده اند... بپردازیم» .
زندگی نامه شیخ عبد القادر گیلانی در همین مقدمه پژوهش درج شده است.