آتوسا. آتوسا (فارسی باستان: اوتَئوثَه Utauθa؛ اوستایی: هئوتسه Hutaosā؛ پهلوی: Hudōs؛ عربی: خطوس؛ پارتی: xwdws؛ ایلامی: ú-du-sa؛ حدود ۵۵۰ پ م – ۴۷۵ پ م) دختر کوروش بزرگ، ملکه پادشاه هخامنشی داریوش یکم، و مادر خشایارشا بود. به گواهی مورخین یونانی، او بانفوذترین همسر داریوش بزرگ بود. به گفته مورخین یونانی، آتوسا خصلت های نظیر قدرت طلبی، درایت و اقتدار داشت. گرچه پسر آتوسا (خشایارشا) پسر ارشد داریوش یکم نبود، ولی به دلیل زیرکی و نسب پدری او (کوروش بزرگ)، توانست که پسرش را جانشین همسرش کند. روایت هرودوت در مورد او، گرچه ممکن است افسانه ای باشد، ولی بازتابی از روایت های پارسی ها در مورد قدرت او است. گرچه در منابع تاریخی، سخنی از مذهب آتوسا نیامده، لیکن نام او، نمودی از نام زرتشتی هتوئسه است که نشان می دهد، بایستی او پیرو آئین زرتشت می بوده است. هرودوت، با روایت داستانی، اولین جنگ بین پارسی ها و یونانی ها را به آتوسا و پزشک محرم او، دموکدس مربوط می سازد.
PF 162: چهارصد بار (= برابر با ۱۰ کوارت) kurrusam tarmu (غله) به صورت kem (امانت) در حساب هَکیشتیپَرَ برای آتوسا اندوخته شده است. سال بیست و دوم.
PF 163: ده بار hadatiš tarmu (غله)، ۱۵۰ بار kurrusam (غلهٔ tarmu) در (حساب) مَدَشَب اندوخته شده است. سال بیست و دوم. این برای آتوسا است.
شهبانوی بانوان ایران
هوتوسا (زرتشتی: Hutaosā؛ در زبان پهلوی Hudōs، در روایات سنتی متاخر، خواهر و همسر ویشتاسب) یکی از افرادی است که نامش در لیست یشت ۱۳، آیه ۱۳۹، در بین افراد مرتبط احتمالی با زرتشت، قرار دارد. در اوستا، فروهر «هوتَوسا (هوتوس، آتوسا) ی پاکدین» را ستوده است. در حالی که زرتشت، در گاهان، بارها از حامی خود ویشتاسب، نام برده، ولی کوچکترین اشاره ای به هوتَوسا نکرده است. آموزگار و تفضلی (به استناد «گوش یشت») بر این باورند که هوتَوسا پیش از همه به دین زرتشت گرویده، و احتمالاً به توصیه او، شوهرش کی گشتاسب نیز پیرو این دین شده است.
در گوش یشت، زرتشت، تنها نیایش می کند تا هوتوسای نیک و شریف، به آئین او برگرودد و سبب شهرت نیکی برای او شود. در روایات پهلوی چنین روایت شده که روان گشتاسب در پی بی هوشی به بهشت رفته و ارجمندی پذیرفتن دین را، به او می نمایند. پس آنگاه وقتی که گشتاسب به هوش آمد، به هوتوس بانگ می زند که زرتشت کجاست تا به دین او درآییم. زرتشت بانگ را می شوند، پیش می رود و گشتاب ایمان می آورد. در دینکرد و زراتشت نامه، هوتوس پیش از شاه آئین زرتشت را می پذیرد. در هر حال، گرچه در گاهان زرتشت نامی از هوتَوسا نیامده، اما برای پیروان زرتشت اسطوره هوتَوسا به مرور ایجاد گشته و جان گرفته است. او در مقام یکی از نخستین کسانی که به زرتشت ایمان آورده، از منزلتی خاص برخوردار است. در گزیده های زادسپرم هوتوس بزرگترین یاور زرتشت است.
wiki: اردشیر دوم و سوم)
۸۱۰ آتوسا، سیارک ۸۱۰ آتوسا. 810 Atossa
wiki: اردشیر سوم (اُخس) و مادر ارشک یازدهمین شاهنشاه هخامنشی
زرین کوب، عبدالحسین. تاریخ مردم ایران قبل از اسلام. تهران: انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۴
wiki: پروشات یا پریزاتس یا پریزاد مادر اردشیر دوم و آگنده از توطئه های پایان ناپذیر سیاسی بود.
پسر ارشد پروشات ارشک نام داشت و پسر دیگرش کوروش کوچک که چون در زمان سلطنت داریوش دوم متولد شده بود، ولیعهدی را حق خود می دانست. مادر نیز ظاهراً نسبت به او علاقهٔ بیشتری نشان می داد. مرگ داریوش دوم چون زودتر از آنچه انتظار می رفت روی داد و پریزاتس نتوانست پسر محبوب خود کوروش را به ولیعهدی برساند. شاید شاه نیز با این نقشهٔ پریزاتس موافق نبود. به هر حال با مرگ داریوش دوم در سال ۴۰۴ پیش از میلاد، ارشک با نام اردشیر دوم به سلطنت رسید. در سال ۴۰۱ پیش از میلاد، کوروش کوچک در طی نبردی بدست برادرش اردشیر دوم به قتل رسید. مرگ کوروش کوچک در داخل دربار همان اندازه که مایه اندوه و عزای پروشات (پریزاتس) مادر وی شد، برای استاتیرای یکم همسر اردشیر دوم، موجب خرسندی گشت اما استاتیرا جریمهٔ پیروزی و خرسندی خود را یکسال بعد در سال ۴۰۰ پیش از میلاد ، با زهری که مادر اردشیر، پریزاتس به او نوشانید، پرداخت. شاه از شدت خشم و تأثر در عزای استاتیرا فرمان داد که از آن پس پروشات دیگر هرگز پیش چشم او ظاهر نشود اما باز در مواقع ضعف و درماندگی خویش مکرر از حضور و راهنمایی مادر کمک جست.
اگر بروایات موجود بتوان اعتماد کرد، پس از مرگ استاتیرای یکم، شاه به اصرار پروشات، آتوسا را بزنی گرفت. از چهار پسری که در زمان حیات اردشیر دوم باقی ماندند سه پسر از بطن استاتیرا بودند، به نام های داریوش و آریاسپ و اخوس و پسر دیگر ارشام نام داشت و شاه محبت فوق العاده ای نسبت به او داشت. فرزندان استاتیرا نسبت به یکدیگر رقابتی نزدیک به حسادت نشان می دادند. اردشیر، پسر بزرگش داریوش را ولیعهد کرد اما اخوس توانست با وعدهٔ ازدواج خواهر یا ناخواهری خود آتوسا را که زن پدرش شده بود، با خود همدست کند و در صدد بود، بهر نحوی هست، داریوش و دیگران را از میدان بدر کند. اردشیر دوم پس از ۴۶ سال شاهنشاهی و در سال ۳۵۸ پیش از میلاد، در سن ۸۷ سالگی درگذشت و در این رقابت در نهایت اخوس پیروز میدان بود و بعد از پادشاهی نام اردشیر سوم را برخود گذاشت.
آتوسا مادر ارشک یازدهمین شاهنشاه هخامنشی است. زمان تولد و مرگ یا سن آتوسا هنگام ازدواج با اردشیر سوم ذکر نشده است.