چاره ساختن . [ رَ / رِ ت َ] (مص مرکب ) تدبیر نمودن . در اصلاح کار یا امری حیلت اندیشیدن . کاری را از روی عقل و تدبیر به انجام رسانیدن . تامل و تفکر در اجرای امری نمودن :
بدانش کنون چاره ٔ خویش ساز
مبادا که آید بدشمن نیاز.
که تا از گریزش چه گوید پدر
مگر چاره ٔ نو بسازد دگر.
چنین گفت کاین چاره اندر جهان
بسازید و دارید اندر نهان .
چنین بد مکن تو بگفت گراز
همان چاره ٔ کار نیکو بساز.
وز آن پس یکی چاره ای ساختن
ز هر گونه اندیشه انداختن .
تو مرد دبیری یکی چاره ساز
و زین کار بر باد مگشای راز.
یکی چاره ساز ای خردمند پیر
نباید چنین ماند بر خیر خیر.
من اکنون بهوش دل و پاک مغز
یکی چاره سازم بدینکار نغز.
یکی چاره باید کنون ساختن
که رایش به آب آید انداختن .
مگر تا یکی چاره سازد نهان
که پردخته ماند ز مردم جهان .
سخنها که پرسیدی از ما درست
بگوئیم تا چاره سازی نخست .
چو این کرده شدچاره ٔ آب ساخت
ز دریا برآورد و هامون نواخت .
وگر ایدون به بن انجامدمان نقل و نبید
چاره ٔ هر دو بسازیم که ما چاره گریم .
بسی چاره ها سازی و داوری
بری رنج تا گنج گرد آوری .
عشق ببانگ بلند گفت که خاقانیا
کار نه خرد است خیز چاره بساز آن او.
چاره ٔ دین ساز که دنیات هست
تا مگر آن نیز بیاری بدست .
چاره ٔ ما ساز که بی داوریم
گر تو برانی به که رو آوریم .
|| علاج کردن . درمان ساختن . مداوا نمودن :
من او را یکی چاره سازم که شاه
پسندد از این بنده ٔ نیکخواه .
بدو گفت من چاره سازم ترا
بخورشیدسربر فرازم ترا.
توچاره دانی و نیرنگ بازی
در این تیمارمان چاره چه سازی .
صبر ار نکنم چه چاره سازم
کآرام دل از یکی فزون نیست .
|| احتیال . حیله کردن . فریب دادن . به خدعه و نیزنگ توسل جستن :
همین کودک از پشت آن بد هنر
همی چاره و حیله سازد دگر.
ز ما ایمنی خواه و چاره مساز
که بر چاره گر کار گردد دراز.
ترا ای پسر گاه آمد کنون
که سازی یکی چاره ٔ پرفسون .
بفرمود کز پیش بیرون برند
بسی چاره سازند و افسون برند.
بدانش کنون چاره ٔ خویش ساز
مبادا که آید بدشمن نیاز.
فردوسی .
که تا از گریزش چه گوید پدر
مگر چاره ٔ نو بسازد دگر.
فردوسی .
چنین گفت کاین چاره اندر جهان
بسازید و دارید اندر نهان .
فردوسی .
چنین بد مکن تو بگفت گراز
همان چاره ٔ کار نیکو بساز.
فردوسی .
وز آن پس یکی چاره ای ساختن
ز هر گونه اندیشه انداختن .
فردوسی .
تو مرد دبیری یکی چاره ساز
و زین کار بر باد مگشای راز.
فردوسی .
یکی چاره ساز ای خردمند پیر
نباید چنین ماند بر خیر خیر.
فردوسی .
من اکنون بهوش دل و پاک مغز
یکی چاره سازم بدینکار نغز.
فردوسی .
یکی چاره باید کنون ساختن
که رایش به آب آید انداختن .
فردوسی .
مگر تا یکی چاره سازد نهان
که پردخته ماند ز مردم جهان .
فردوسی .
سخنها که پرسیدی از ما درست
بگوئیم تا چاره سازی نخست .
فردوسی .
چو این کرده شدچاره ٔ آب ساخت
ز دریا برآورد و هامون نواخت .
فردوسی .
وگر ایدون به بن انجامدمان نقل و نبید
چاره ٔ هر دو بسازیم که ما چاره گریم .
منوچهری .
بسی چاره ها سازی و داوری
بری رنج تا گنج گرد آوری .
گرشاسبنامه (اسدی ).
عشق ببانگ بلند گفت که خاقانیا
کار نه خرد است خیز چاره بساز آن او.
خاقانی (دیوان چ عبدالرسولی ص 372).
چاره ٔ دین ساز که دنیات هست
تا مگر آن نیز بیاری بدست .
نظامی .
چاره ٔ ما ساز که بی داوریم
گر تو برانی به که رو آوریم .
نظامی .
|| علاج کردن . درمان ساختن . مداوا نمودن :
من او را یکی چاره سازم که شاه
پسندد از این بنده ٔ نیکخواه .
فردوسی .
بدو گفت من چاره سازم ترا
بخورشیدسربر فرازم ترا.
فردوسی .
توچاره دانی و نیرنگ بازی
در این تیمارمان چاره چه سازی .
(ویس و رامین ).
صبر ار نکنم چه چاره سازم
کآرام دل از یکی فزون نیست .
سعدی (ترجیعات ).
|| احتیال . حیله کردن . فریب دادن . به خدعه و نیزنگ توسل جستن :
همین کودک از پشت آن بد هنر
همی چاره و حیله سازد دگر.
فردوسی .
ز ما ایمنی خواه و چاره مساز
که بر چاره گر کار گردد دراز.
فردوسی .
ترا ای پسر گاه آمد کنون
که سازی یکی چاره ٔ پرفسون .
فردوسی .
بفرمود کز پیش بیرون برند
بسی چاره سازند و افسون برند.
فردوسی .