سابقون

wikishia: دانشنامه جهان اسلام است
سابقون، تعبیری قرآنی به معنای پیشگامان در کارهای خیر و طاعت الهی. سابقون صیغه جمع مذکر اسم فاعل از مصدر سَبْق به معنای پیشی گیرندگان است. به اسب پیشرو در مسابقه، سابق و سَبوق گفته می شود. سَبق در مقابل لُحوق در اصل به معنای پیش افتادن در راه است و مجازاً درباره هر پیشی گرفتن و تقدم یافتنی بکار می رود، مانند تعبیر «ما سبقونا الیه» (در پذیرش اسلام بر ما پیشی نمی گرفتند) در آیه 11 سوره احقاف.
به طور مستعار برای کسب فضائل و برتری بر دیگران نیز بکار رفته است مانند «والسابقون السابقون» در آیه 10 سوره واقعه اِستباق نیز به معنای مسابقه دادن و پیشی گرفتن بر یکدیگر است، مانند «انّا ذهبنا نستبق».
از 37 مرتبه ای که سَبق و مشتقات آن در قرآن کریم بکار رفته، هشت مورد اسم فاعل «سابق» است که در تمامی این موارد معنای پیشی گرفتن وجود دارد. از این هشت مورد، دو آیه توصیه به امت مسلمان برای پیشی گرفتن در خیرات است، یک آیه توصیه به انسانها برای پیشی گرفتن به سوی بخشایش پروردگار و بهشت و پنج آیه وصفهایی درباره برخی از «سابقون» است، مانند برادرانی که در ایمان مقدم بوده اند، نخستین مسلمانان از مهاجران و انصار، وارثان کتابهای آسمانی و برخی از مؤمنان و مقربان.
بنابراین به نظر می رسد واژه سابقون در قرآن به طور کلی برای وصف کسانی بکار رفته که در نیکی ها (خیرات) جلودار هستند، از جمله در ایمان یا در عمل به دستورهای کتابهای آسمانی. بر اساس آیه های قرآن، ویژگی های این افراد با ویژگیهای مؤمنان حقیقی مشابه است، چنانکه مطابق آیه 57 تا 61 سوره مؤمنون افرادی که در کارهای نیک شتاب می کنند و در آن سبقت می گیرند، کسانی هستند که از خشیت پروردگار می ترسند به نشانه های او ایمان دارند، به او شرک نمی ورزند. از آنچه خدا به ایشان داده انفاق می کنند و همواره در اندیشه بازگشت به سوی پروردگارند.
آیاتی که درباره معنای سابقون مباحث فراوانی برانگیخته، آیات 10 و 11 سوره واقعه است که سابقون را، پس از دو دسته «اصحاب میمنة» و «اصحاب مشئمة»، در دسته بندی سه گانه انسانها ذکر کرده است: «والسابقون السابقون. اولئک المقربون» برخی از مفسران معتقدند که در دو واژه مکرر سابقون در این آیه متعلَّق سبقت در هر مورد متفاوت است و این دو کلمه را مبتدا و خبر می دانند.
برخی مفسران این وجه را نیز جایز دانسته اند که السابقون دوم تأکید اولی باشد و جمله «اولئک المقربون» خبر آن. در این صورت معنای عبارت چنین خواهد بود که سابقون به درجه ای از برتری و فضیلت رسیده اند که گویا مقام آنان به وصف درنمی آید و بر همین اساس تعبیری که درباره ایشان بکار رفته از تعبیر مربوط به اصحاب میمنه بالاتر است که با «ما»ی تعجبیه در «ما أصحاب المیمنة» آمده است. فارغ از این نظریه، مسلم است که السابقون در این آیه درجاتی بالاتر از دو دسته قبل، یعنی اصحاب میمنه و اصحاب مشئمه دارند. بنابر آیات بعدی جایگاه این افراد در بهشت است، گروهی از آنان از پیشینیان و اندکی از آنان از متأخران هستند. گرچه اغلب مفسران پیشینیان (الاولین) را امتهای پیش از اسلام و متأخران را امت اسلام معنا کرده اند، اما در جمع بین این دیدگاه و بین روایتی که از ابوهریره نقل شده است، اختلاف وجود دارد. از ابوهریره نقل شده وقتی آیه 13 و 14 سوره واقعه نازل شد، بر مسلمانان گران آمد که سابقون از امتهای پیشین بسیار باشند و از امت اسلام اندک. پس آیه 39 و 40 نازل شد (گروهی از پیشینیان و گروهی از متأخران) و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به صحابه فرمود شما دو سوم بلکه نیمی از بهشتیان هستید و در نیم دیگر نیز با پیشینیان شریک خواهید بود. برخی گفته اند شاید مراد از پیشینیان، مردم صدر اسلام و مراد از متأخران مسلمانان دوره های بعدی اند. زمخشری روایت ابوهریره را نپذیرفته و آن را به دو دلیل نادرست شمرده است:
آلوسی به زمخشری چنین پاسخ گفته است که شاید وقتی صحابه آیه اول را شنیدند، گمان کردند تعداد اصحاب یمین در امت اسلام اندک است، پس آیه دوم نازل شد تا این نگرانی آنها درباره اصحاب یمین برطرف شود و این مورد از موارد نسخ اخبار نیست. به نظر می رسد بهترین وجه در رفع این اشکال از فخررازی است که گفته گرچه سابقون از امت اسلام اندک اند و از امتهای پیشین زیاد، اما خدا بر امت اسلام رحمتی نازل کرده و چیزهایی را بر آنان بخشیده که بر دیگران نبخشیده و به پیامبر آنها مقام شفاعت داده است که در نتیجه تعداد نجات یافتگان آنها که از اصحاب یمین هستند، بسیار است.