دوده

دوده . [ دو دَ / دِ ] (اِ) (دود + ه ، پسوند اتصاف ) دودمان . (فرهنگ جهانگیری ) (برهان ) (ناظم الاطباء) (آنندراج ). خاندان . (شرفنامه ٔ منیری ) (غیاث ). خانواده . (لغت محلی شوشتر) (برهان ) (آنندراج ). خویش . (غیاث ). طایفه و قبیله . (ناظم الاطباء).فصیله . (دهار). کس و کار. عترت . عترة. عشیرة. عشیره . عیال . عایله . فامیل . (یادداشت مؤلف ) :
ای سر آزادگان و تاج بزرگان
شمع جهان و چراغ دوده و نوده .

دقیقی .

همه مرز ایران پر از دشمن است
به هر دوده ای ماتم و شیون است .

فردوسی .

ز بهر زن و زاده و دوده را
نپیچد روان مرد فرسوده را.

فردوسی .

همه دوده اکنون بباید نشست
زدن رای و سودن بدین کار دست .

فردوسی .

سیاوش به آزار او کشته شد
همه دوده را روز برگشته شد.

فردوسی .

نمانم جهان را به فرزند تو
نه بر دوده و خویش و پیوند تو.

فردوسی .

به دل گفت اگر جنجگجویی کنم
به پیکار او سرخ رویی کنم
بگیرد مرا دوده و میهنم
که با سر ببینندخسته تنم .

عنصری .

زین گرفته ست از او دین شرف و دوده فخار.

منوچهری .

ز هر دوده کانگیخت او دود زود
دگر نآید از کاخ آن دوده دود.

اسدی .

همه دوده با وی به تاب اندرند
ز دیده به خون و به آب اندرند.

شمسی (یوسف و زلیخا).

شعاع درخش تو بر هر که تابد
نزاید ز اولاد آن دوده دختر.

ازرقی .

فرزند سعد دولت فرزند سعد ملک
چون جد و چون پدر شرف دوده و تبار.

سوزنی .

خورشید دوده و گهر خاندان و خال
آن برده گوی مهتری از عم و از پدر.

سوزنی .

رفت چون دود و دود حسرت او
کم نشد زین بزرگ دوده هنوز.

خاقانی .

بی او یتیم و مرده دلند اقربای او
کو آدم قبایل و عیسی دوده بود.

خاقانی .

خویشتن دعوتگر روحانیان خوانم به سحر
کمترین دودافکن هر دوده ام گر بنگرم .

خاقانی .

ده و دوده را برگرفتم خراج
نه ساو از ولایت ستانم نه باج .

نظامی .

همه شهر و کشور به هم برزدند
ده و دوده را آتش اندر زدند.

نظامی .

به شیخی در آن بقعه کشورگذاشت
که در دوده قائم مقامی نداشت .

سعدی (بوستان ).

ز شاعر زنده می ماندبه گیتی نام شاهان را
فروغ از رودکی دارد چراغ دوده ٔ سامان .

ابن یمین .

در دوده ٔ تجرید بزرگی به نسب نیست
عیسی به فلک سود سر بی پدری را.

میرزا تقی (از آنندراج ).

|| خانه . خانمان . (یادداشت مؤلف ) :
من از خردگی رانده ام با سپاه
که ویران کنم دوده ٔ ساوه شاه .

فردوسی .

|| کلبه ٔ دهاتی مدور و کپر و کوخ . || نژاد. (ناظم الاطباء). اصل . (فرهنگ لغات مؤلف ). تبار. (غیاث ). نسل . نسب . تخمه . (یادداشت مؤلف ) :
مگر تخمه ٔ مهرک نوش زاد
بیامیزد آن دوده با این نژاد.

فردوسی .

سر نامه گفت آنچه بهرام کرد
همه دوده و بوم بدنام کرد.

فردوسی .

به کردار بد هیچ مگشای چنگ
براندیش از دوده ونام و ننگ .

فردوسی .

نیامد بدین دوده هرگز بدی
نگه داشتندی ره ایزدی .

فردوسی .

از دوده ٔ پاکیزه ٔ وزارت
ایام ترا یادگار دارد.

مسعودسعد.

کسی که منکر باشد خدای بی چون را
بود به اصل و به نسبت ز دوده ٔ کفار.

مسعودسعد.

مدد بأس دوده ٔ عباس
سایه ٔ احتشام او زیبد.

خاقانی .

صاحب و مالک رقاب دوده ٔ آزادگان
کآستان بوس در او شد دل آزاد من .

خاقانی .

زندگانی پادشاه عالم و فهرست دوده ٔ بنی آدم در کامرانی و حصول امانی هزار سال باد. (سندبادنامه ص 146).
|| مردمان . (ناظم الاطباء). || پسر بزرگتر و مهتر. (ناظم الاطباء) (از برهان ) (از شرفنامه ٔ منیری ). || اسب قوی هیکل سیاه . (از آنندراج ) (انجمن آرا).

دوده . [ دو دَ / دِ ] (ص نسبی ) منسوب به دود. هرچه نسبت به دود داشته باشد.دودی . (یادداشت مؤلف ). || (اِ مرکب ) سیاهی که از سوختن هیمه یا روغن یا نفت و جز آن بر دیوار و سقف و یا جای دیگر بندد یا سیاهی که بر سقف و امثال آن از دود چراغ و غیره پدید آید و اصل مرکب که بدان نویسند همین است . سیاهی که بر گذرگاه دایم دود چون غباری بر هم نشیند. (یادداشت مؤلف ) :
به راه اندر پدید آمد سواری
چو کوه دوده زیرش راهواری .

فخر گرگانی (از آنندراج ).

و از جمله ٔ زبلها یکی دوده ٔ حمام باشد که آن مخصوص باشد جهت بادنجان . (فلاحت نامه ). || ماده ای سیاه و نرم که از دود مواد نفتی صمغی و سقزی گیرند و ازآن مرکب سازند. (فرهنگ فارسی معین ). دود چراغ . (شرفنامه ٔ منیری ). دود چراغ و جز آن که برای ساختن مرکب گیرند. (از آنندراج ) (از برهان ) (از غیاث ) (فرهنگ جهانگیری ). از اجزاء مرکب یعنی حبر باشد که از چراغ گیرند. (صحاح الفرس ) :
به گوش من فروگفت آنچه گر نسخت کنم شاید
صحیفه صفحه ٔ گردون و دوده جرم کیوانش .

خاقانی .

چراغی است تشبیهی آهم که از وی
بسی دوده بر سقف گردون نشسته .

وحید (از آنندراج ).

همسنگ دوده زاج و همسنگ زاج مازو
وز صمغ ضعف هردو آنگاه زور بازو.

؟

- آب دوده ؛ کنایه است از مرکب :
من ز آب دیده نامه نوشتم هزار فصل
او ز آب دوده یک رقم از من دریغ داشت .

خاقانی .

|| نقس . مداد. زگالاب . حبر. خضاض . مرکب . سیاهی . برای دوده به معنی مرکب بیت ذیل تأییدگونه ای است . (یادداشت مؤلف ) :
قلم که دعوی و صافی جمال تو کرد
رخش به دوده ٔ وحشت همیشه اندوده ست .

ظهیرفاریابی .

در خم زلف تو آن خال سیه دانی چیست
نقطه ٔ دوده که در حلقه ٔ جیم افتاده ست .

حافظ.

وه که یک قاصد که باشد محرم این راز نیست
چند بر کاغذ نویسم حال و شویم دوده را.

نظیری نیشابوری .

- دوده ٔ مرکب ؛ به معنی مداد و حبر است . سیاهی . زگالاب . دوده . حبر. مداد. مرکب رنگ . نقس . سیاهی . زگالا. خضاض . دوده ٔ مخلوط به صمغ و مازو و غیره که هنگام نوشتن در دوات کرده و سرقلم بدان زده بر کاغذ کنند. کلمه ٔ دوده ٔ مرکب بی هیچ شبهه اصل کلمه ٔ مرکب به معنی مداد و سیاهی و زگالاب و نقس است و در قدیم آن را دوده می گفته اند چه آن را از دوده و خوال می گرفته اند چنانکه سعدی فرماید :
آتش به نی قلم درافتاد
وین دوده که می رود دخان است .
و سپس که آن را کاملتر کرده اند و مثلاً با زاج و غیره آمیخته اند دوده ٔ مرکب نامیده اند و به کثرت استعمال دوده را حذف کرده و مرکب اسم داده اند و همچنین تعبیر مثلی نیزمؤید این دعوی است . (یادداشت مؤلف ).
- مثل دوده ٔ مرکب ؛ نهایت سیاه شده مخصوصاً از بیماری و لاغری . سخت سیاه . (یادداشت مؤلف ).
|| اسم فارسی دخان است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). دخان . دود. (یادداشت مؤلف ). || کنایه است از سیاهی و تیرگی . ظلمت و دود. (از یادداشت مؤلف ) : چون روی زرد و موی سپید آفاق را به دوده خضاب کردند... صعلوک استعداد راست کرد. (سندبادنامه صص 218-219).
واگهیش نه که شود راه گیر
دوده ٔ این گنبد روباه گیر.

نظامی .

|| دودکش حمام و مطبخ و بخاری . (از برهان ) دودآهنج . دودآهنگ .

در ابرکوه کلمه " دوده " معادل کلمه پیک نیک است که در زبان فارسی متداول شده است ، به معنی رفتن جمعی به باغ و صحرا و هریک از افراد به سهم خود قسمتی از هزینه را میپردازد که به آن " دانگ " میگویند .