شل

شل . [ ش َ / ش َل ل ] (از ع ، ص ) کسی که با دست نمیتواند چیزی را بگیرد، مانند کسی که دست او افلیج شده و در اراده و اختیار وی نباشد. شیشله . (ناظم الاطباء). کسی که دست و پای او حرکت نتواند کرد. (غیاث ). آنکه از پای لنگد. آنکه دست یا پای او تباه شده است . لنگ . اعرج . آنکه لنگد. چلاق اعم از پای یا دست . بجای اشل عربی و بابودن ، شدن و کردن صرف شود و مصدر جعلی آن شلیدن است . (یادداشت مؤلف ). اکسح . (منتهی الارب ) :
همه کر و همه کور و همه شل و همه گول .

قریع احول (از فرهنگ اسدی ).

به یک پای لنگ و به یک دست شل
به یک چشم کور و به یک چشم کاژ.

معروفی .

مدار دست گزافه به پیش این سفله
که دست بازنیابی مگر شکسته و شل .

ناصرخسرو.

پای دور فلک و دست قضا
لنگ در تربیت خصمت و شل .

انوری .

چون که دارد از خریداریش ننگ
خود کند بیمار و شل و کور و لنگ .

مولوی .

|| صفتی است برای دست یا پای شل . (یادداشت مؤلف ). دست و پای از کار مانده . (ناظم الاطباء). دست و پای افلیج زده . (آنندراج ). به تازی دست و پای از کار رفته و از حرکت افتاده را گویند. (فرهنگ جهانگیری ).
- شل دست ؛ فالج در دستها. (ناظم الاطباء). اَشَل ّ. (تاج المصادر بیهقی ).
- شل شلی ؛ صفت پایی که لنگد. شلان شلان . لنگان لنگان . (از فرهنگ لغات عامیانه ). رجوع به ترکیب شلان شلان در ذیل شلان شود.
- شل و پت ؛ شل و پل . (فرهنگ لغات عامیانه ). رجوع به ترکیب شل و پل کردن شود.
- شل و پل کردن ؛ کسی را به ضرب کتک ناقص کردن . بسختی کسی را کتک زدن و او را ناقص و ناکار کردن و مصدوم کردن . ظاهراً لفظ پل (به فتح اول ) از توابع شل و به همین معنی است . البته بدیهی است که گوینده هرگز از این لفظ اراده ٔ معنی مصدوم ساختن و مضروب کردن پا را نمی کند و آنرا به معنی مطلق کتک زدن و تنبیه و مجازات بدنی شدید استعمال میکند. (فرهنگ لغات عامیانه ).

شل . [ ش َل ل ] (ع مص ) راندن و دفع نمودن چیزی را. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). راندن شتران را و دفع نمودن . (آنندراج ) (از اقرب الموارد). راندن . (تاج المصادر بیهقی ) (المصادر زوزنی ). || سبک دوختن جامه را. (ناظم الاطباء) (منتهی الارب ) (آنندراج ) (از اقرب الموارد). جامه ٔ سبک دوختن . (المصادر زوزنی ). || باریدن چشم اشک خود را و فروریختن آنرا. || تباه شدن دست کسی و خشکیدن . (منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد). و کذا شلت یده (مجهولاً). و درباره ٔ کسی که خوب تیر اندازد و نیک نیزه زند، گویند: لا شل عشرک (ای اصابعک )؛ تباه مباد ده انگشت تو. (از اقرب الموارد) (ناظم الاطباء). || (ص ) بمعنی دست و پای از کار افتاده استعمال میشود و کلمه در اصل به تشدید لام است که مصدر «شلت یده » از باب «علم » و بمعنی از کار افتادن دست و پای باشد و چنین دستی را شلاء و صاحب آنرا اشل گویند؛ولی این استعمال در شعر فارسی نیز هست :
پای اقبال جهان سوی بداندیش تو لنگ
دست آسیب فلک سوی نکوخواه تو شل .

انوری .

برو شیر درنده باش ای دغل
مینداز خود را چو روباه شل .

سعدی .

(از نشریه ٔ دانشکده ٔ ادبیات تبریز سال اول شماره ٔ 6-7). رجوع به ماده ٔ شل (مأخوذ از عربی ) شود.

شل . [ ش ُ ] (ص ) نرم . (ناظم الاطباء) (فرهنگ فارسی معین ). مقابل محکم . مقابل سفت . هر چیز سست و نرم . (آنندراج ) (از انجمن آرا) (غیاث ) (از برهان ). که سختی و صلابت ندارد، چنانکه گل و موم و جز آن :
نیست عالی سندی بهر فضیلت امروز
غیر دستار بزرگ و کمر شل بستن .

نعمت خان علی (از آنندراج ).

- امثال :
از شل یکی درمی آید از سفت دو تا . (امثال و حکم دهخدا).
- سر کیسه را شل کردن ؛ بازکردن سر کیسه ٔ پول و آن کنایه از ولخرجی کردن است . خرج زیاد کردن . زیاده روی کردن در خرج . (یادداشت مؤلف ).
- شل آمدن در کاری ؛ کوتاه آمدن در آن کار. عدم پافشاری در آن . (یادداشت مؤلف ). در کاری کوتاه آمدن و دنبال آنرا قرص و محکم نگرفتن یا از تعقیب آن دست برداشتن .(فرهنگ لغات عامیانه ).
- شل دادن ؛ سختگیری نکردن . شل گرفتن . جدی تعقیب نکردن کاری را موقتاً: اگر من شل داده بودم فلان کار را میکردند. (یادداشت مؤلف ).
- || سست کردن ، چنانکه عنان اسب را. (یادداشت مؤلف ).
- شل کن سفت کن درآوردن ؛ در اصطلاح عوام ، دست به کاری زدن و سپس دست کشیدن از آن . (فرهنگ فارسی معین ).
- || قبول امری و سپس رد آن . (فرهنگ فارسی معین ).
- شل و سفت کردن بندی یا تنگی را ؛ سست و سفت بستن آن . (یادداشت مؤلف ). گاه محکم و زمانی سست کردن آن .
- شل و شلاته ؛ جامه ای که چشمه های آن گشاده تر و از آن رو جامه ٔ بی دوام باشد: ثوب صفیق ؛ [ جامه ای ] که تار و پود آن فاصله ٔ بسیار و نامطلوب دارد. (یادداشت مؤلف ).
- شل و شیویل ؛ شل مشلی . (فرهنگ لغات عامیانه ). رجوع به ماده ٔ شل مشلی شود.
- || گاه بمعنی صفت برای چیزهایی نظیر لباس زیر و رو یا کمربند و نظایر آن استعمال میکنند. (فرهنگ لغات عامیانه ).
|| در عوام ، تنک . آبناک . رقیق . روان . با آب بسیار. مایع. آبکی . گشاده . مقابل سفت . با آب کم . مقابل زفت و سفت و ستبر و غلیظ. (یادداشت مؤلف ). || وارفته . سست . ضعیف . ناتوان . (ناظم الاطباء). صفتی است برای اشخاص لخت و تنبل و کسانی که از چابکی و فرزی بهره ای ندارند یا قرص و محکم حرف نمیزنند یا در کارها و روابط خویش با مردم ضعف نشان میدهند. (فرهنگ لغات عامیانه ) :
دست و پای سعیم از بیطاقتیها بسته شد
ورنه عریان در برم آن مست شل در خواب بود.

داراب بیک جویا (از آنندراج ).

- شل شلی ؛ قید یا صفت است برای آدمهای بیحال و لخت و تنبل و کسانی که حرکت و فعالیت آنها کم است . (فرهنگ لغات عامیانه ).
|| سخیف . شلاته (در جامه ). (یادداشت مؤلف ). رجوع به شلاته شود.

شل . [ ش ِ ] (اِ) نیزه ٔ کوچک که گاه دو پره و سه پره سازند و یک دسته ٔ آنرا که عبارت از پنج یا ده عدد باشد بر دست گیرند و یک یک به جانب دشمن اندازند. (ناظم الاطباء) (از آنندراج ) (از انجمن آرا) (از فرهنگ جهانگیری ) (از برهان ). نیزه ٔ کوچک . (غیاث ). یکی از اسلحه ٔ هندیان است . (فرهنگ خطی ) :
به گونه ٔ شل افغانیان دو پره و تیز
چو دسته بسته بهم تیرهای بی سوفار.

فرخی .

پیش گیر اندر طلب راه درازآهنگ را
گوشل اندر دل فکن صبر زبان کوتاه را.

فرخی .

پسرش بر پیلی بود بربودند و تیر و شل و تبر و شمشیر در وی نهادند. (تاریخ بیهقی ).
شل و خشت چون پود و چون تار بود
چکاچاک برخاست از ترک و خود.

اسدی .

شل و ناوک و تیغ در مغفرش
فزون ز انبه موی بد بر سرش .

اسدی .

ز خشت و شل و ناوک سرکشان
ز بر چرخ گفتی شد آتش فشان .

اسدی .

به پیکار زر داده ٔ شیردل
برون تاخت در کف زپولاد شل .

اسدی .

شده گرد چون چرخی و خشت و شل
ستاره شده برج اومغز و دل .

اسدی .

شل و خشت پرواز شاهین گرفت
ز باران و خون کوه و در هین گرفت .

اسدی .

با تو تا لقمه دید جان و دل است
چون شدت لقمه تیر و تیغ و شل است .

سنایی .

حربه و شل در بر بهرام خربط سوز نه
زخمه و مل در کف ناهید بربط ساز ده .

سنایی .

بر فلک بهر مکافات عدوش
زخمه ٔ زهره شل کیوان است .

انوری .

از صندوق شل و بهله در هوای رزمگاه پرواز دادند. (تاج المآثر).
سوسن زبان گشوده گلبن سپر فکنده
در چشم غنچه پیکان مانند اخته ٔ شل .

کمال الدین اسماعیل .

شل و رمح دلیران بند در فیلان بدان ماند
که چرخ هشتمین را برجها یک یک عیان ماند.

واله هروی (از آنندراج ).

- شل هندی ؛ نیزه ٔ کوچک که گاه دو پره و سه پره ساخته باشند. (یادداشت مؤلف ) :
نکند کار تیر آیازی
شل هندی و نیزه ٔ تازی .

ابوالفرج رونی .

نیلوفر و سوسن دمد از باغ حسودت
لیک آن شل هندی دهد این حربه ٔ دیلم .

مختاری .

|| تیر. || نیزه ٔ بلند ماهیگیری . || (اِ) میوه ٔ گرد مانند بهی که طعمش با تلخی آمیخته است و از آن مربا سازند. (ناظم الاطباء). میوه که به هندی بیل گویند. (غیاث ). میوه ای است مانند بهی و به طعم تیز و تلخ و به هندی بیل خوانند. (آنندراج ) (انجمن آرا) (فرهنگ جهانگیری ) (از برهان ). سفرجل هندی . بهی هندو، و بعضی گفته اند حبةالخضر است . (یادداشت مؤلف ).در هندوستان سفرجل هندی خوانند و آن ثمر مدور بود مانند زردآلو و قوت وی مانند زنجبیل بود تیز و قابض وطبیعت وی گرم بود، چون با عسل به ناشتا بخورند معده را پاک گرداند و قوت اعضا بدهد و مقدار مستعمل آن یک درم بود. گویند به شش مضر بود و مصلح وی عسل بود. (از اختیارات بدیعی ). داروی هندی است عصب را مفید است . (نزهةالقلوب ). و رجوع به تذکره ٔ صیدنه ٔ ابوریحان بیرونی و تحفه ٔ حکیم مؤمن شود.

دست و پای از کار افتاده
مثال:
بر و شیر درنده باش ای دغل
مینداز خود را چو روباه شل

سعدی

شل ( Slack ) [اصطلاح دریانوردی] شل کردن طناب

bum
e. g. bum leg
پای شل

دست و پای از کار افتاده

خاکی که رطوبت دارد یا خاک نم ناک

shl
در کوردی به معنای "شُل" است
پشتیند شل:پشتبند شُل
گاهی همراه "مل" می اید ( شل و مل ) این یک اصطلاح است که بیشتر برای تعریف از اندام خانم ها بکار میرود

دست پا از کار افتاده

شل shol , هر چیزی که حالت سفتی نداشته باشد ، متضاد کلمه شخ است ، با کاربرد وسیع تر ، برای آدم وگل و طناب وپیچ . . به کار میرود

شل shal , کسی که پایش معیوب باشد ، وراه رفتن غیر طبیعی داشته باشد ، چلاق ، لنگ ، فعل آن شلیدن است ، که در گویش شهر بابکی ، به کار میرود ، می شلید ومی رفت ، یعنی لنگان لنگان راه می رفت