محمدرضا شجریان

راز مانا: دیدگاه ها، زندگی و آثار استاد آواز ایران، گفت وگو و تدوین توسط محسن گودرزی، محمدجواد غلامرضاکاشی و علی اصغر رمضان پور، انتشارات گام نو.
هزار گلخانه آواز، به کوشش کاظم مطلق و مهدی عابدینی، معرفی ردیف های آوازی توسط حمید جواهریان، انتشارات فراگفت.
لطیفه نهانی، گزیدهٔ گفت و گوها و گفتارهای استاد محمدرضا شجریان و نقد و نظرهایی دربارهٔ او و آثارش، گردآورنده: ذبیح الله حبیبی نژاد، انتشارات مؤسسهٔ فرهنگی هنری ماهور.
خسرو خوبان، مهران حبیبی نژاد، انتشارات شلفین
نغمه های سیاووش، محمد حکیمی کاخکی، انتشارات نی نگار
سروش مردم، زندگی و اندیشه های استاد محمدرضا شجریان، عرفان قانعی فرد، انتشارات دادار
محمدرضا شجریان (زادهٔ ۱ مهر ۱۳۱۹ در مشهد) موسیقی دان، آهنگ ساز، خواننده و خوشنویس اهل ایران و نامزد ۲ جایزه گرمی است.سایت انجمن آسیا وی را پرآوازه ترین هنرمند موسیقی اصیل ایرانی، روزنامهٔ ونکوورسان او را یکی از مهم ترین هنرمندان موسیقی جهان و همچنین رادیوی عمومی ملی (NPR) در سال ۲۰۱۰ وی را یکی از ۵۰ صدای برتر جهان معرفی کرده است. شجریان در ایران ملقب به خسرو آواز ایران می باشد.محمدرضا شجریان، رئیس کنونی شورای عالی خانه موسیقی ایران، بنیان گذار گروه شهناز و مبدع چند ساز موسیقی می باشد. همچنین از فرزندان محمدرضا شجریان، همایون و مژگان در زمینهٔ موسیقی فعالیت دارند. شجریان در قرائت قرآن نیز فعالیت داشته و دعای ربنا معروف ترین تلاوت قرآنیِ اوست؛ این اثر توسط سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری به عنوان اثر ملی ثبت شده است.خوانندگان سرشناسی چون ایرج بسطامی، حسام الدین سراج، حمیدرضا نوربخش، علی جهاندار و پسرش همایون از شاگردان شجریان هستند.
محمدرضا شجریان، یکم مهر ۱۳۱۹ در مشهد متولد شد. خواندن را از کودکی با همان لحن کودکانه آغاز کرد. از کودکی، با توجه به استعداد و صدای خوبش، تحت تعلیم پدر، که خود قاری قرآن بود، مشغول به پرورش صدای خویش شد.
در سال ۱۳۳۱، برای نخستین بار، صدای تلاوت قرآن او از رادیو خراسان پخش شد. وی در سال ۱۳۳۸ به دانش سرای مقدماتی در مشهد رفت و از همان سال برای نخستین بار با یک معلم موسیقی آشنا شد.پس از دریافت دیپلم دانش سرای عالی، به استخدام آموزش و پرورش درآمد و به تدریس مشغول شد و در این زمان با سنتور آشنا شد و فراگیری این ساز را نزد جلال اخباری شروع کرد.

محمدرضا شجریان خواننده و آهنگساز و موسیقی دان ایرانی. زادروز: (۱۳۱۹ خورشیدی).
• «استاد اصلی من زندگی و شرایطی است که بر من گذشته، چرا که من از هر پدیده ای درس گرفتم، به عبارت بهتر من هرچه دارم از آموخته هایم است.»• «جمع تمام استادانی که ذکر نام آنها رفت شد شجریانی که در حال حاضر اینجا است.»• «نوع آوازی که من کار می کنم در بازیگری وجود ندارد اما بازیگری من همان آوازی است که در صحنه اجرا می کنم.»• «بازیگر تئاتر وقتی روی صحنه می رود با بیان خود بازی می کند و مخاطب را تحت تاثیر قرار می دهد، بازیگر سینما هم همینطور زمانی که مقابل دوربین قرار می گیرد با قدرت بیان خود نقشی را ایفا می کند ؛ خواننده وقتی روی صحنه آواز می خواند باید به گونه ای شعر را در لحن و آواز خود روایت کند که مانند یک هنرپیشه تاثیر عمیقی در وجود شنونده بگذارد و این نکته ای بود که استاد مهرتاش بر روی آن تاکید بسیاری داشت و معتقد به فن بیان در آواز موسیقی ایرانی بود. در واقع آواز هم باید به لطافت طبع و زیبایی بیان بازیگر باشد.»• «(غلامحسین بنان) یک روز به من گفت که تاکید نابجا روی کلمات نداشته باشم و همانگونه که حرف می زنم آواز بخوانم چرا که کشش های بی جا باعث می شود که شعر از فرم درست خود خارج شود.»• «یکی از نکات مهم که تاثیر فراوانی در بارور شدن هنر هنرمند دارد و مستقیما در مردم نیز تاثیر می گذارد، اخلاق و رفتار خوب هنرمند است و مردم هنرمند را باید به گونه ای بشناسند که ارزش هنرمندی داشته باشد چرا که هنر برای انسانیت است و یک هنرمند نباید زندگی خود را با شک و قضاوت های بی جا پیش ببرد؛ یکی دیگر از مسائلی که باید رعایت شود این است که هنر خود را دست کم نگیریم و در هر محفلی هنرمان را عرضه نکنیم. باید هنر یک هنرمند به گونه ای عرضه شود که ارزش خودش را پیدا کند و این امر میسر نمی شود مگر اینکه رفتار خود هنرمند هم هنرمندانه باشد.»• «هیچ هنرمندی در تمام حوزه های هنری نمی تواند در پشت دفتر نگاه خود پنهان شود چرا که دو پدیده در وجود همه انسانها وجود دارد که به صورت فرستنده و گیرنده در ارتباط های اجتماعی تاثیر گذار است یکی از این دو عنصر صدا و دیگری نگاه است و من با این دو پدیده سالهای سال زندگی کرده ام.»• «انسان ها در مواجه با هم تحت تاثیر موج نگاه یکدیگر قرار می گیرند که این موج هم در کنسرت و هم در بازی تئاتر و در اجراهای زنده وجود دارد و من هنگام اجرا با یک نگاه به سالن موج مثبت سالن را دریافت می کنم؛ صدا هم یکی دیگر از این پدیده های است، من تمام زندگی خود را با صدا گذرانده ام و با شنیدن صدای یک فرد به راحتی می توان احساس و آنچه درون او می گذرد را دریافت کنم به همین دلیل این دو عامل پلی برای ایجاد اعتماد بین دو طرف است.»• «اگر ابزار کار در هر هنری بیشتر شود به طبع تنوع نیز افزایش پیدا می کند.»• «ریتم اساس زندگی و همان زمانبندی است که هر پدیده ای وجود دارد و ریتم در آواز حرف اول را می زند و سکوت هم بخشی از موسیقی است، در واقع سکوت بین فواصل موسیقایی فرصتی است برای خوب گوش دادن و هضم کلمه به کلمه شعر در آواز است.»• «اگر موسیقی را از سینما بگیریم دیدن فیلم دیگر لطفی ندارد؛ در شعر هم همینطور است موسیقی روان شعر، ادبیات و حتی کلام روزمره ما است.»• «ارتباطی که بین موسیقی و سینما هست در بین دیگر هنرها هم مشاهده می شود.»• «موسیقی هر ملتی به درازای تاریخ آن ملت است و این دو همواره با یکدیگر پیش می روند. شادی، شکست، غم و دیگر حالات مردم یک مملکت ارتباط مستقیم با تاریخ دارد که این حالات در زبان موسیقی جاری می شود.»• «مقوله سنت از هر طرف در یک چهاردیواری محصور است و در طول تاریخ سنت های مختلف شکسته شده و یک سنت جدید جایگزین آن شده است و این خاصیت بشر است اما اصالت چیز دیگری است و همیشه وجود داشته و باید آن را حفظ کرد در واقع سنت را به عنوان یک فرهنگ رسیده از گذشته نگه می داریم و برای آن احترام قائل هستیم اما می توان اصالت ها را به اشکال مختلف استفاده کرد.»• «موسیقی اصیل ایرانی موسیقی تفکر است و موسیقی غم نیست و برای همه حالات انسان موسیقی وجود دارد و موسیقی ایرانی پتانسیل های قدرتمندی در اجرا انواع حالات انسانی را دارد؛ آنچه برای ما اهمیت دارد مفاهیم درونی حالات بشر است که در قالب کلمات جاری می شود.»• مذهب در این هزاروخورده ای سال نگذاشته (موسیقی) خودش را نشان دهد چون روحانیت فکر کرده یک رقیب دارد، موسیقی را از صحنه بیرون می کرده. شجریان: پژواک روزگار• -> هراسی ندارید از این که حکومت با شما برخورد کند؟
• این آدم (محمود احمدی نژاد) آمد تلویزیون، آمد نیش خند زد وگفت "یه عده خس وخاشاک این گوشه آمدن حرف می زنن و ما مثل آب روان آمدیم و همه اینها رو می بریم" گفتم خب؛ من صدای همین خس وخاشاکم. اما این خس وخاشاک اگر طوفان راه بیفتد، چشم آدم ها را کور می کنند. شجریان: پژواک روزگار• نزدیک ماه رمضان سال ۵۸ بود. یک عده از جوانان که در صداسیما بودند از من خواستند که کمکی بکنم و برای لحظات نزدیک افطار فکری بکنم. من هم گفتم که کمکتان میکنم.رفتم خانه و شعری را انتخاب کردم و عصر، آن را توی استودیو اجرا کردم. درست دو روز قبل از ماه رمضان، یک فتواییه از آقای خمینی آمد که موسیقی مخدر است. من گفتم خداحافظ شما! جای ما نیست. موسیقی مخدر است؟ حرام می خواهید بدانید؟ خودتان می دانید و خودتان. نوار را دادم به بچه ها و گفتم شعری به همراه ربنا هست، دادم به شان و خداحافظی کردم. چند روز بعد دیدم که همین ربنای من را پخش کردند. شجریان: پژواک روزگار• صدای زن بخشی از جایگاه موسیقی ماست. وقتی نیست، بخشی از موسیقی ما وجود ندارد. چگونه است که صدای مرد، زن را تحریک نمی کند و صدای زن، مرد را تحریک می کند؟ این چه نوع تحریکی است؟ اصلا هیچ منطقی در این حرف نیست. اس بی اس• وقتی آقای احمدی نژاد کسانی را که برای اعتراض به خیابان ها رفته بودند، خس وخاشاک خواند، من هم اعلام کردم، صدای این خس وخاشاک ام. این صدا همیشه برای خس وخاشاک بوده و هست و به رادیو و تلویزیون شما اجازه نمی دهم صدای مرا پخش کنید. اس بی اس/رادیوفردا• با آتش نمی شود، صحبت کرد. منطقی در گلوله نیست. منطق این هست که با هم صحبت کنیم. با آهنگ "زبان آتش" از کسانی که تفنگ دستشان می گرفتند و رو به مردم شلیک می کردند، خواستم تفنگ شان را زمین بگذارند. اس بی اس/رادیوفردا• رسما به من نمی گویند ممنوع هستم ولی تا جایی که می شود سنگ می اندازند و مجوزهای مختلف می خواهند. برای همه اهالی موسیقی، این مشکلات هست مگر کسانی که خودشان را در اختیار دولت می گذارند و برای رادیو و تلویزیون می خوانند. اس بی اس/رادیوفردا• به خاطر رفتار با مردم، بارها پای تلویزیون اشک ریختم. حکومت ما سخت در اشتباه است. مثل اینکه مردم اش را نمی شناسد. اس بی اس/رادیوفردا -> با اشاره به روزهای پرتنش بعد از انتخابات خردادماه ایران:
• -> مصاحبه کننده درباره آواز خواندن دختر شجریان در مقابل تماشاگران مختلط در استرالیا می پرسد و اینکه آیا این نوعی ایستادگی احتمالی بعد از انتخابات ایران، در مقابل قوانین دولت ایران است؟
• «وقتی ۳۱ سال گذشته را مرور می کنم، حتی یک روز را به خاطر نمی آورم که از زندگی در چنین شرایطی احساس خوشحالی کرده باشم.» سی میل• با اشاره به تلاشش برای جلوگیری از پخش موسیقی هایش در صدا و سیما: «اجازه نمی دهم حکومت از ابزار من علیه خود من استفاده کند.» سی میل• با اشاره به این که موسیقی های حماسی ای که در جریان برنامه های پس از پیروزی محمود احمدی نژاد از صدا و سیما پخش می شد برای زمان دیگری بوده و مربوط به این زمان نیست: «اگر لازم باشد چیزی برای این زمان بخوانم؛ می خوانم. که خواندم: ترانه تفنگت را زمین بگذار.» سی میل• «هنر در ذات خود یک نوع اعتراض است، ولی وقتی این هنر پا به عرصه تقابل می گذارد، حکومت ها از آن وحشت دارند.»• خطاب به حاکمان جمهوری اسلامی: «باید با مردم حرف زد و نمی شود با آنها بد رفتار کرد.» سی میل• شب چهارشنبه اول اردیبهشت ماه هشتاد و نه، وقتی برای دیدن برنامهٔ کنسرت همایون و علی قمصری و گروه حصار به سالن میلاد وارد شدم در ابتدا شور و هیجانی از حق شناسی و تشویق باشندگان را شاهد بودم که در پاسخ به آن هرچه می کردم باز ناتوان بودم. لحظه ای آرام گرفتیم تا با ورود هنرمندان جوان رقص رنگین کمان صداها و چهچهه ها آغاز شود. نظم سالن خوب بود و صدابرداری از همیشه بهتر بود.• گروه همنوازان حصار، جوانان برخاسته از اصالت فرهنگ خانواده های موسیقی ایران با سرپرستی و آهنگسازی علی قمصری در کنار همایون از برخی دیواره ها و حصارهای دست و پا گیر سنت های کهن گذشته، ضمن احترام و فراگیری و حفظ نژادگی هنر آوا و نوای برخاسته از فکر و دست و پنجه و حنجره و دل های سازندگان و حافظان نغمات، مقام ها و ردیف ها و آهنگ های زندگی مردمان هر گله از سرزمین پهناور و کهن ایران زمین، ندای انباشته در اندیشه و دل های معصومانه خود را، بگونه ای دیگر از عرف گروه نوازی های شناخته شده صد ساله اخیر که هرکدام در زمان خود تحسین برانگیز و دلنشین بوده اند، با واژه ها (موتیف ها) و نغمات و رنگین کمان صداهای زیروبم و ریتم های پر شور و حال برخاسته از دل علی قمصری را به گوش جان رساندند. شنونده در این شب می باید چهار تا چشم و گوش دیگر از کنار دستی خود قرض می گرفت تا ببیند و بشنود این جوانان پرانگیزه چه فتنه ای بپا کرده اند.• پنجاه سال است که در موسیقی حرفه ای در کنار اساتید و هنرمندان بزرگ و صاحب سبک و آفرینش بوده ام. از آنها آموختم و نیز ارائه و تدریس کردم، با دیگر موسیقی های پیشرفته ملل کم و بیش آشنا بوده و به دقت گوش کرده ام، از کلاسیک تا جاز و پاپ ماندگار گرفته تا موسیقی هایی که هرچند سال یکبار از درون جوامع برمی خیزد و فروکش می کند را شنیده ام، اما اندیشه ریتمیک آهنگینی بدین گونه که ثانیه های زودگذر را متوقف کند وهر ثانیه بیش از ده صدای هماهنگ در پیوند با واژه های دلنشین و ریتم های ترکیبی و پیچیده را بیافریند تا بحال ندیده ام، منظورم سرعت در نوازندگی نیست بل در زمانی زودگذر پیوند هنرمندانه و منطقی صداهای یک واژه از جملگان بر آمده از اندیشه علی قمصری است، که با تردستی نوازندگان پرشور و جوانش همچون چکاچک شمشیرهای آهنگین سرداران جوان، گاه می جنگد و گاه نغمه همنوائی سر می دهد و گاه چون آواز عاشقانه مرغان کوچک و بزرگ جنگل های سرسبز که با نغمه دلبری و دلدادگی جفت خود را به میهمانی زندگی می خوانند بگوش جان می رسید. این همه برخاسته از شهامت جوانانی است که در شرایط مناسب، بار درون خود را آزاد می کنند و شور و شادی می بخشند.• هر بار که شاهد شهامت هنرمندانهٔ هنرمندی خلاق بوده ام دیده ام که چگونه دل های زمانه تسخیر او شده و با او زندگی کرده اند، نمونه آشکارش استاد حسین علیزاده است که آغازگر راهی در آهنگسازی و همنوازی شد که هنرمندان بعد از او این جرأت و شهامت را پیش رو دارند و موفقیت او را همچنان شاهدند. علی قمصری بشکلی گاه نه چندان دور و گاه متفاوت و مخصوص خود صداهای زیر و بم و هماهنگ را به بازی هنرمندانه می گیرد و چون آبشاری بر دل شنونده می ریزد. شهامتش از حد گذشته و گستاخانه صداها را مجبور به همزیستی مسالمت آمیز می کند. از طرز کارش پیداست که امکانات سازها و نوازندگان را به خوبی می شناسد. تک تک نوازندگان جوان، سامان صمیمی ، نگار خارکن، نوشین پاسدار، عربشاهی، مصباح قمصری، رضائی نیا، نصیری و آئین مشکاتیان همگی در صحنه خوش درخشیدند و بهنگام توان و استعداد همنوازی و همنوایی خود را نشان دادند. سهراب پورناظری شهامت و استعداد فوق العاده ای در نوازندگی و هماهنگی از خود نشان داد. علی قمصری خود چیره دست و مسلط ساز را در اسارت خود داشت و صحنه را به خوبی اداره می کرد. چنین قطعات سریع و پیچیده را در استودیو به راحتی می توان با چند بار تکرار ضبط کرد اما برای صحنه جرات و اعتماد به نفس و تمرینات فشرده را طلب می کند که همگی داشتند. همایون نشان داد که فرزند خلف نغمه و آواز است و ریتم ها هر قدر ترکیبی و پیچیده باشند به راحتی از عهده بر می آید و با استفاده از تکنیک خود تحسین و تشویق همگان را بر می انگیزد. در آن شب، این جوانان پر استعداد کاری کردند که هر بیننده ای بپا می خاست و با کف زدن ها و فریاد شادی سالن را روی سر خود می گذاشتند. در چهره علی قمصری به خوبی دیده می شد پدیده ای است پرانگیزه که می تواند صحنه های بین المللی را تسخیر کرده و شگفتی بیافریند.• در همین جا با ذکر نکته ای معترضه به پدران و مادران و مسئولان امور بسنده می کنم. که توان و استعداد جوانان را باور کنیم. انباشت این نیروهای پرانگیزه و هدف را ناروا داشته، راه آزاد شدن و به هدف رسیدن آنها را فراهم کنیم. ما در همه زمینه های اجتماعی، از ریاضی و فیزیک و صنعت و هنر گرفته تا پزشکی و ورزش و فرهنگ و ... فراوان نیروهای انباشته در درون جوانان داریم که باید راه آزاد شدن مفید این نیروها را دریابیم و برنامه ریزی کنیم تا به شکل شایسته ای در جهت تعالی زندگی آینده مردم به پیش رود و آرامش اجتماعی به بار آورد. و الا انباشت و فشردگی آن به انفجاری تبدیل شده که جز ویرانی، پریشانی جامعه و پشیمانی حاصلی به بار نخواهد آورد. یک از صدها سخن این بود و ما گفتیم.• مردم از ما انتظار دارند. انتظار دارند که همیشه به کمک شان بیاییم و تنهای شان نگذاریم. مردم ما را دوست دارند و دشمن هم فراوان داریم. وی همچنین با اشاره به برخی دشمنی ها با هنر و هنرمندان می گوید: دشمنی کرده اند برای این که همیشه خواسته اند از کنار هنرمند سودی ببرند. یا سود مادی یا سود تبلیغاتی. وقتی یک هنرمند تن به این بازی نمی دهد، دشمنی ها آغاز می شود. آنها دچار یک نوع بغض و بخل می شوند و شروع می کنند به دشمنی کردن.• یک زمانی در نوجوانی و جوانی فکر می کردم که باید به دیگران نشان دهم که خواندن یعنی چی؟ اما الآن دنبال این نیستم. یک وقت دیگر انگیزه ام این شد که باید حرمت فرهنگ و هنر را دودستی نگه دارم تا اعتبار پیدا کند. اما امروز انگیزه ی من این است که آن چه را در غالب اشعار تحویل داده ایم، به کار ببندند.• «شجریان استاد یگانه آواز ماست. توانایی های او واقعاً ستودنی است. من بارها شاهد هنرنمایی های او حین اجرا بوده ام و دیده ام چگونه حیرت همکارانم را برانگیخته است. او انسانی شریف، نجیب، شجاع و میهن پرست و به عبارت دیگر، انسان کاملی ست. درواقع او به نصایح بزرگان و استادان موسیقی که می گفتند اول انسان باشید و بعد هنرمند، به درستی عمل کرده است و باید به این استاد عالی قدر گفت «آنچه خوبان همه دارند، تو تنها داری». -> فرهاد فخرالدینی
• «می توانم بگویم یکی از افتخارات من کارکردن در کنار انسانی کامل و به تمام معنا است. اگر استادی ایشان در زمینه کاری را کنار بگذاریم، (چراکه می دانیم در آواز بی رقیب هستند)، پی می بریم این فقط بخشی از شخصیت استاد است و بخش عظیم شخصیت ایشان، انسانیت شان است؛ انسانی دوست داشتنی، فروتن، به تمام معنا و البته هم سفری خوب، کسی که آن قدر خاکی و متواضع است که شما هیچ وقت احساس نمی کنید در کنار یک استاد پرآوازه بی بدیل و موسیقی دانی بزرگ نشسته اید. در کنار شجریان به عنوان یک انسان کامل، اخلاق آموخته ام و احترام زیادی قائلم و دوستش می دارم. این یک بعد شخصیتی آقای شجریان است؛ بعد انسانی.». -> داریوش پیرنیاکان
• «شجریان سفیر صلح ایران در جهان و بزرگ تر از آن است که افرادی با القابی که تنها شایسته خود و رسانه شان است، به استاد توهین کنند. این وظیفه دولت است که با تفکر بیشتر اجازه این رفتارها را ندهد.». -> داریوش پیرنیاکان
• «چه شب های باشکوهی داشتیم: در سالن و محوطه و سالن ها، صدای آسمانی شجریان شنیده می شد؛ صدای همان شهریار آواز ایران که امروز در چنگ نیرویی است که شهریار، سرباز، صاحب نام و گمنام نمی شناسد و ای کاش این بار خرق عادت کند و بر عاشقان آن صدای داوودی دل بسوزاند.». -> بهروز غریب پور