محسن هشترودی

محسن هشترودی (۲۲ دی ۱۲۸۶ تبریز - ۱۳ شهریور ۱۳۵۵ تهران) اندیشمند، شاعر و ریاضی دان ایرانی بود. او در مدرسه دارالفنون در تهران تحصیل و دکترای خود را در ریاضیات از دانشگاه سوربن در فرانسه دریافت کرد. پس از بازگشت به تهران، مقام استادی دانشسرای عالی، ریاست دانشگاه تبریز و ریاست دانشکده علوم دانشگاه تهران را عهده دار بود.
• «زبان علمی یا آن چیزی که به گفتار معروف است، جمله ای است که صاحب محتوی باشد در نتیجه صاحب معنی است. هر جمله ای یا غلط است یا صحیح. برای اینکه بفهمیم که آن جمله ای که به کار می بریم صحیح است یا غلط تجربه می کنیم. این تجربه را معنای آن جمله می گویند. اگر برای جمله ای چنین تجربه ای وجود نداشت آن جمله بی معنی است.»• «زبان علمی زبانی علامتی و نشانه ای است که در ریاضیات و فیزیک اوج می گیرد و تمام علائم ظاهر را که در جهانِ بی روح وجود دارد در تجربه ها و پدیده ها به علامات منجّز تبدیل می کند.»• «قبلاً هم گفته بودم که یک قرن دیگر دوباره تعلیمات دانشگاهی برمی گردد به ۷۰۰ سال پیش و طوری خواهد شد که همهٔ رشته ها در همه جا تدریس شود. دیگر لیسانس ریاضی و فیزیک و شیمی وجود نخواهد داشت، فقط لیسانس علوم خواهد بود و خواهید دید در زمان حیات شما در قرن ۲۱ این امر شروع خواهد شد. برنامه ها هم طوری خواهد بود که در دوسال تدریس شود برای اینکه تمام سمعی-بصری می شود و حاجت به دست نمی افتد و چشم هم چندان خسته نمی شود.»• «وقتی تکنیک پیش آمد لامحالَه تکامل صنعتی و تخصص پیش می آید ولی بدانید که در دانش تخصص وجود ندارد، تخصص مربوط به فن ّآوری است درحالیکه کسی که به دانشگاه می آید باید به همهٔ دانش ها آشنا شود.»• «ریاضیات را می بینید که تقسیم کرده اند و این کار غلطی است، زیرا ریاضیات فصل ندارد که آن را طبقه بندی کنیم و به صورت هندسه، جبر و … درآوریم. همه به هم مربوط هستند و همه به نظریهٔ اعداد بر می گردند.»• «در حدود دو قرن پیش ثابت شد که جسم، منفصل است و در آغاز قرن ۲۰ انرژی را هم منفصل فرض کردند و کوانتومِ انرژی به وجود آمد و ثابت شد انرژی یک مرتیه به سیّاله فرو نمی ریزد بلکه منقطع است. حالا البته می دانیم همه چیز در جهان منفصل است ولی علت آنکه آن را متصل می بینیم این است که در لباس زمان و مکان به همه چیز می نگریم. آیا زمان متصل است یا منفصل نمی دانیم و آیا زمان واقعاً یکنواخت است یعنی صبح و بعدازظهر یک جورند؟ ما این ها را فرض می کنیم تا بتوانیم اندازه بگیریم ولی واقعاً نمی دانیم؛ برای اینکه ممکن است صبح زودتر از بعدازظهر طی شود. مکان هم همین طور است. نمی دانیم مکان متخلخل است یا پر.»• «آنتروپی یک سیستم بستهٔ دائم به سمت کمال است یعنی تابعی است که همواره مشتق آن مثبت است و آنتروپی دائماً ترقی می کند. پیرشدن یعنی افزوده شدن آنتروپی و مرگ یعنی ماکسیمم آن که زایندهٔ انرژی است. اینکه علما و قدمای هندی مرگ را می ستودند، می دانستند که این کمال نفسانی است که مرگ را در پی دارد و وقتی آن کمال پیدا شد انسان باید بمیرد و طبیعت موجود ناقص را نمی پذیرد، مگر وقتی که به کمال نفسانی رسیده باشد. در فیزیک نماینده این سیر کمال آنتروپی است که تابعی است که مشتق آن همواره مثبت است و دائماً افزوده می شود و این سیر یک جهتهٔ زمان را نشان می دهد.»• «بی شک موج از دریا نمی تواند بگریزد و انسان هم از مرگ گریزی ندارد. به شمال برود به طرف مرگ خواهد رفت، به جنوب و شرق و غرب هم برود باز رو به مرگ خواهد رفت. پس زیستن واقعی آن نیست که در گوشه ای بنشینید و در انتظار مرگ بمانید تا مرگ بیاید. باید در مبارزه با مرگ مُرد و زندگیِّ واقعی این است، نه درگوشه ای در انتظارِ مرگ نشستن.»• «ابدیّت فقط در جهانِ اندیشه است.»• «ما صدایِ نالانِ بادهای سرگردانیم که از قُلَلِ شامخهٔ کوه ها در پیِ آسودگی و آسایش ناله می کنیم، غافل که آسایش و آرامشِ ما مرگِ ماست. وقتی هوا ایستاد باد دیگر نیست و باد تا وقتی هست که هوا در وزش باشد. بنابرین ترس از مرگ چیزی بیهوده و همه افسانه است.»• «مشکلات بشر در پایان قرن بیستم فراوان است و باید ریشه یابی شود. مشکل فقط در این نیست که بگوییم وسایل جنگی و مخرب کاملتر شده است؛ هیچ دانشمندی قصد نداشته با شکافتن اتم، بمب ساخته و بر سر مردم ریخته شود. این در واقع بهره برداری جهانمداران و جهانگشایان از علم و اختراع بوده است. از علم و ابزار به هر صورتی می شود استفاده کرد. هنر را نیز می توان در ضد اجتماع به کار برد و یا درخدمت اجتماع گذاشت وظیفه هنر هیچ کدام از این دو نیست چنان که وظیفه دانش هم هیچ مسئله مضر و مفیدی نیست فقط صحیح وغلط است. نباید تصور کرد که تکمیل وسایل جنگی کشتارها را زیاد کرده. بلکه کمبود روابط عاطفی انسان موجب این شده؛ پیشرفت دانش به زیان اخلاق و هنر تمام شده است و بیشک گناه ناخواسته دانشمند را معصوم دیگری باید با اشک چشم تأدیه کند و این وظیفه هنرمند است.»• «امری که مسلم است و می دانیم با جسم از بین نمی رود جهان اندیشه است، بدین گونه درگذشته گان هنوز در ما زنده اند با ما می اندیشند، فکر نکنید با مغز خودتان به جهان می نگرید یا با دیده خودتان، تمام ابوعلی سیناها و خیام ها و دکارت ها و افلاطون ها و گاوس ها در شما زنده اند با شما به جهان می نگرند اگر اوجی از ارواح وجود داشته اوجی به چنین وضع است.»• «علم، تلاش برای بررسی و کشف چیزی است که هست، یعنی طبیعت و خویشتن و تاریخ آن، تاریخ اسارت، مذلت، رنج و بدبختی بشر است برای اندیشه ای صحیح. داستانِ اسارتِ فکرِ آزاد، افسانه ایست که از پیدایش بشر همیشه تکرار گشته و می گردد و هرگز مکرر نیست.»• «هیچ حیوانی نمی تواند هم نوع خود را بدرد و پاره کند، چه از نظر غریزی، احساسِ مقتول هم به آنها سرایت می کند. پس شیر اگر بخواهد شیر را بکشد رنج و تألّم مقتول را عمیقاً احساس می کند. تنها بشر است که از این کارها می کند، زیرا حیوانی است تنها که تا خود را دقیقاً تربیت نکند نمی تواند دیگران را احساس کند. تلاش علم افسانهٔ پیدا کردن راهی برای حل این مشکل است. خط و حساب و زبان و شعر و ادب، همه کوششی برای انتقال احساسات و طرز تفکر به اشخاص دیگر است و تنها چیزی که می تواند از راه درست به این موضوع جامهٔ عمل بپوشاند تجربه است و بس. چه درست است که تجربهٔ هر شخصی با شخص دیگر متفاوت است لکن حاصل تجربه یکی است و بحثی به وجود نمی آورد.»• «زیباترین حرفی که ارشمیدس همیشه گفته است اینست: علم، تجربی است و بایستی تجربی هم تدریس شود.»• «بزرگترین کعبه آمال دانشمندان در دوران بدبختی اروپائیان، بغداد بود و در زمان خلافت مأمون خلیفهٔ عباسی، علوم جبر، ریاضی و شیمی به منتها حد اعتلای خود رسید. کشفیات جدید و علوم پزشکی باعث هجوم تشنگان علم از همه جای دنیا به بغداد شد.»• «اصولاً دانستن زبانِ خارجی مسئلهٔ بسیار مهمی برای افراد ایرانی است زیرا مشعلِ علم در حالِ حاضر در کشورهای اروپایی و آمریکائی فروزان است و زبان های علمی زبان های انگلیسی، فرانسه، آلمانی و روسی است.»• «به طور کلی جهل نهایت ندارد؛ و بشر با شعاع علم خود، دل جهل را می شکافد و پیش می رود. درست است که با افزودن شعاع علم خویش حجم کره یعنی فضای عمل وی افزایش می یابد، لکن چون هرچه بیشتر بداند سطح کره بزرگتر می شود با مجهولات بیشتری برخورد می کند.»• «هنرِ خلاق از آن رو دردناک است که تولید و تولّد نوزادی است که پس از مرگِ هستی بخشِ خود، باید به زندگی مثالی یا خیالی او ادامه دهد.»• «عصر «سعدی» عصر آشفته ای بود و حملهٔ مغول بسیاری از تومارهای مقررات زندگی را از هم دریده و پاره کرده بود. اما یک چیز در تمام این احوال ثابت مانده بود. کیفیت بستگی و ارتباط فرد با اجتماع هنوز ثابت بود. امروز هم مانند عصر «سعدی» عصرِ آشفته ای است با این تفاوت که بی اعتمادی هم سربار آن شده است. از آن جا که بستگی و ارتباط فرد با جامعه، دستخوش اندیشه های علمی و اجتماعی است که در لحظه در حال تغییر و تکامل است. این آشفتگی، نوعی اظطرابِ فلسفی و پریشانی روحی و فکری ایجاد می کند، البته نه از قبیل «در هم افتادن جهان، چنان موی زنگی». «اصل عدم تعیّن» در فیزیک جدید خواه ناخواه در اندیشهٔ محققِ جامعه شناس اثر کرده است و چنان که وضع الکترون یا پروتون و سایر اجزای تشکیل دهنده ماده تحت قانون معیّن و اصل «علیّت» مندرج نمی شود، فرد در اجتماع نیز دستخوش همین عدمِ تعیّن است.»• «رهرو ز انتظار ماند و دررنجِ انتظار/ بیهوده دیدگانِ سیه می کند سپید»• «وین انتظار بیهده ناید دگر بکار / روشن نمی کند ره او کوکبِ امید»• «دیریست مرده رهرو و اندر مزارگاه / افتاده خاکسار به راه دراز و دور»• «زنده ست در دو دیده او واپسین نگاه/ در انتظارِ خوابِ ابد در میان گور»• «وقتی دکتر هشترودی به ایران آمد ما صد نفر دیپلمه ریاضی بیشتر نداشتیم، اما او بنیانگذار انجمن ریاضی کشور است و من لازم است اشاره کنم که اگر دانش و علم هر انسانی را حجم یک استوانه درنظر بگیریم دراین صورت هرچقدر سطح مقطع این استوانه کوچک شود اجباراً ارتفاع آن زیاد خواهد شد مانند یک قلم خودکار، یک میله یا یک موی بلند. افرادی هستند که درآکادمیهای علمی دنیا می روند و اختراعات و اکتشافاتی می کنند؛ این افراد کسانی هستند که درواقع دانش خودشان را به این صورت به اوج می رسانند؛ ولی دانشمندان دیگری هم در جامعه وجود دارند که سطح مقطع این استوانه خود را بسیار گسترده می گیرند و ارتفاع را پایین می آورند یعنی مانند یک صفحه نازک گرامافون دیسک. دکتر هشترودی این کار را کرد؛ او ارتفاع خودش را پایین آورد و خودرا وقف جوانان این کشور نمود؛ با سخنرانیهایی که داشت و با تشکیل محافل علمی سعی کرد ما جوانان آن روز را آموزش دهد تا بتوانیم پایمان را روی دوش ایشان بگذاریم و حالا استادان و دانشگاهیانی شویم که در سطح کشور می بینید.»• «شاگردان استاد بهتر از هر کس می دانند که درس استاد هشترودی شاید تنها مورد درس غیر کلاسیک و اساساً تحقیقی بود که در تمامی سال ها در دانشگاه تهران و بالطبع در ایران درس داده شده است. به خوبی به نابسامانی علم نیز مطلع بود که در خدمت تکنولوژی از مسیر انسانی خود منحرف شده است. اضطراب ناآگاه بشر از این آلودگی در ذهن فعال وی آگاهانه رشد کرده و همه دیگر مسائل فکری اش را تحت الشعاع قرار داده در سخنرانی ها و صحبت های خصوصی اش همواره از این اضطراب سخن می گفت.»• «چندین بار در سخنرانی هایش گفت: " اگر ممکن بود می گفتم تا مرا در همین دانشگاه دفن کنید تا جوانان از روی خاک من بگذرند ". استادم هشترودی، جزء معدود " نوابغ شفاهی" بود که گفتارش جوهر جهان بینی و دانش گسترده اش بود. درک ارتباط اساسی بین گفته هایش و ریشه یابی علمی سخنانش مگر با اطلاعات اساسی در زمینه فلسفه و تاریخ علوم مشکل می نمود. چرا که علمش محدود به درهای بسته دانشگاه و ریاضیات نمی شد. چه استاد قبل از تحصیل ریاضی ابتدا تحصیل فلسفه اسلامی و بعد طب نیز کرده بود. بیاد دارم که در کنگره مسائل ریاضی " انتگرال های فاینمن " که در اواخر ماه مه سال ۱۹۷۸ برگزار شد، از آندره لیشنروویچ ریاضیدان برجسته فرانسوی نظرش را در مورد هشترودی پرسیدم. بعد از اظهار علاقه به اطلاع از او و کارهای اخیرش، با قاطعیت پاسخ داد که: " او هندسه دان خوبی بود". از محمدباقر هوشیار استاد فلسفه دانشگاه تهران نیز روایت می کنند که: "اگر در کفه ای از ترازو هشترودی و در کفه ای دیگر همه استادان دانشکده علوم و دانشکده ادبیات را قرار بدهیم، کفه استاد سنگینی می کند".»فرهاد قابوسی• «صدای هشترودی رساترین صدای تبلیغ علم و ریاضیات در زمانی بود که علم جدید در این مملکت هیچ پایگاهی نداشت. شاید بتوان گفت که هر فرد نسل ما که به دنبال ریاضیات و فیزیک بله، فیزیک هم رفت، به طور مستقیم یا غیر مستقیم زیر نفوذ هشترودی بود.»

wikiquote: محسن_هشترودی

دانشنامه عمومی

نقل قول ها