نگارگری

نِگارگری
نِگارگری
(یا مینیاتور) نوعی نقاشی خاص مشرق زمین، اغلب ریزنقش، که جنبۀ آرمانی دارد. دقت در آراستن و پیراستن جزئیات از مشخصات نگارگری است. اصطلاح نگارگری مابه ازای واژۀ مینیاتور است که نزدیک به یک قرن هنرشناسان غربی این کلمه را در توصیف نگاره های پررمزوراز و دلفریب موجود در نسخه های خطی، مرقعات، و دیگر آثار مصور ایرانی به کار برده اند. نگارگران خود را مقیّد به تقلید صرف از طبیعت نمی دانستند، بلکه در عالم خیال و تصورات ذهنی به عالمی غیر از جهان ماده توجه داشته اند. بیشتر نگاره های ایرانی با خوشنویسی درآمیخته اند. نگارگران به هندسۀ مناظر و مرایا (پرسپکتیو) اهمیت نمی دادند؛ نزد ایشان مفهوم کیفی فضا به سبب پیوند معنی آنان با فضای ملکوت بیش از توجه به عالم ماده اهمیت دارد. نگارگر در خلق آثارش فضایی چندساحتی را تصویر می کرد که هر بخش آن حاوی رویدادی خاص بود. در نگاره های ایرانی فضایی از ترازها از پایین به بالا گسترش می یابند. نگارگر در آثار تصویری اش از رنگ های لعابی تخت بهره می گرفت. کل نگارگری اولیۀ ایرانی تا قرن ۹ق در قالب مصورسازی متون ادبی تجلّی یافته اند و به همین سبب برخی درون مایه های تصویری و نگرش هایی از قبیل قهرمانی، عاشقانه و تغزّلی یا واقع گرایانه می شود. لیکن با آن که نگارگر ایرانی اشعار شاعران را مصور می ساخت، کار او را نمی توان از نوع نقاشی روایی دانست، زیرا نگارگر از شرح وقایع خودداری می کرد و فقط جوهر و عصارۀ مضمون داستان را تصویر می کرد. از ربع قرن ۱۰ق بیشتر نگاره ها، دیگر تصویرسازی متون ادبی نیستند، و بیشتر سلیقۀ شخصی و روحیۀ هنرمند و حامی اش را بازمی تابند. هنرمندان اولیه دورۀ سلجوقی و اوایل قرن ۷ق افسانه های قهرمانی یا عاشقانۀ مشتمل بر دو یا چند پیکره را، تصویر می کردند، و تأکید آنان بر اعمال ساده و مستقیم آدم ها بود؛ نسخۀ ورقه و گلشاه نمونۀ درخشانی از هنر این دوره است. در قسمت اعظم دورۀ مغول (اواخر قرن ۷ و اوایل قرن ۸ ق)، نگارگری از سرمشق های چینی متأثر بود، در آثار این دوره، به ویژه در شاهنامۀ بزرگ مغولی (شاهنامۀ دموت)، آگاهی از فضای اطراف بسیار قوی تر از هنر سلف خویش است. (← مکتب_تبریز). در عهد تیموریان (قرن ۹ق) ازجمله در شاهنامۀ بایسنقری، تأکید بر نزاکت و آراستن زندگی کاخ نشینی است. لیکن در این دوره هنرمند برجسته ای چون کمال الدین بهزاد علاوه بر سبک آراسته و تأکید بر تجهیزات کاخ سلطنتی، لحن واقع گرایانۀ تازه ای را به نقاشی وارد کرد؛ برای نخستین بار صحنه های چوپانی، گشت و گذار در طبیعت، کارهای ساختمانی، وقایع داخل حمام، و غیره به نگارگری ایران راه یافت. این تحول در سراسر نیمۀ نخست قرن ۱۰ در عهد دو پادشاه اول صفوی و دربار شیبانی در بخارا تداوم یافت؛ شاهنامۀ طهماسبی (۹۳۴ـ۹۴۵ق) و خمسۀ نظامی (۹۴۶ـ۹۵۰ق) تجلی این نوع نقاشی اند. (← مکتب_هرات). در میانۀ قرن ۱۰ق مضامین، اغلب تک پیکره به شیوۀ خطی ظریف و با اشاره ای مختصر به جو پیرامون تصویر شدند. (← مکتب_اصفهان). مراحل نهایی تکامل نگارگری ایرانی از دلبستگی به موضوعات غریب حکایت دارد؛ گوژپشت کوچک اندام، معتادی در جامه ای ژنده، و یا اسبی رنجور، و غیره ازجملۀ این مضامین اند. با طرح های غریب اواسط قرن ۱۱ق به پایان نگارگری قدیم ایران می رسیم.