متشابهات

[ویکی الکتاب] معنی مُتَشَابِهَاتٌ: شبیه به هم ها
معنی مُحْکَمَاتٌ: محکمها (محکمات آیاتی از قرآن هستند که درک مقصود آنها نیاز به آیات دیگر ندارد و لذا مستقلاً می توان به آن آیه عمل نمود اما متشابهات آیاتی هستند که درک مقصود اصلی آنها تنها با جمع نمودن آن با آیات دیگر وکمک گرفتن از "راسخون فی العلم" که همان پیامبر صلی...
ریشه کلمه:
شبه (۱۲ بار)

«متشابه» از مادّه «تشابُه» در اصل، به معنای چیزی است که قسمت های مختلف آن، شبیه یکدیگر باشد، به همین جهت به جمله ها و کلماتی که معنای آنها پیچیده است و گاهی احتمالات مختلف درباره آن داده می شود، «متشابه» می گویند. و منظور از «متشابهات» قرآن همین است، یعنی آیاتی که معانی آن در بدو نظر پیچیده است، و در آغاز، احتمالات متعددی در آن می رود، اگر چه با توجّه به آیات محکم، تفسیر آنها روشن است.
منظور از «مُتِشابِه» در سوره «زمر» کلامی است که قسمت های مختلف آن با یکدیگر همرنگ و هماهنگ می باشد، هیچ گونه تضاد و اختلافی در میان آنها نیست، خوب و بد ندارد، بلکه، یکی از یکی بهتر است. این درست بر خلاف کلمات انسان ها است که هر قدر در آن دقت شود، هنگامی که گسترده و وسیع گردد،خواه ناخواه،اختلافات و تناقض ها و تضادهایی در آن پیدا می شود، بعضی در اوج زیبایی است، و بعضی کاملاً عادی و معمولی; بررسی آثار نویسندگان معروف و بزرگ، اعم از نثر و نظم، نیز گواه زنده این مطلب است. اما کلام خدا، قرآن مجید، این چنین نیست، انسجام فوق العاده و همبستگی مفاهیم، فصاحت و بلاغت بی نظیری که در همه آیاتش حاکم است، گواهی می دهد که از کلام انسان ها نیست.
(بر وزن علم و فرس) مثل و نظیر. همچنین است شبیه. شبهه آن است که دو چیز در اثر مماثلت از همدیگر تشخیص داده نشوند . عیسی را نکشتند و به دار نزدند لیکن کار بر آنها مشتبه شد. تشابه بین الاثنین است مثل . ایضاً متشابه نحو . مشتبه نیز بنابر معنای اصلی بین الاثنین است چنانکه در اقرب آمده . * . معنی آیه در «رزق» گذشت. متشابهات قرآن‏ . آیات متشابه آنهائی است که مراد خدا از آنها روشن و قطعی نیست و تمیز داده نمی‏شود به عبارت دیگر محکمات آیات یک بعدی اند که مراد از آنها معلوم است مثل . ولی متشابهات آیات چند بعدی و دارای محامل بسیاراند که محتمل است هر یک از آنها مراد باشد در «امم» گذشت که متشابهات با ارجاع در حکم محکم می‏شوند. متشابهات در آیه که وصف مقداری از آیات است غیر از متشابهی است که در آیه . واقع شده که آن وصف عموم است از حیث خوبی نظم و محکمی اسلوب و بیان حقائق و غیره ولی مراد از آنها به مجرد دیدن و شنیدن روشن نمی‏شود بلکه دارای چند بعد است و به چند معنی احتمال دارد. در اینجا لازم است دو مطلب بررسی شود: 1- چرا محکمات ام الکتابند؟ 2- علت وجود متشابه چیست؟ 1- علت اینکه محکمات ام الکتابند ظاهراً آن است که محکمات متضمّن بیان اصول مسلّمه دین و پایه‏های آنند مثل «اَللّهُ لا اِلهَ اِلّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ اللّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ - اَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْاَمْرُ - بَیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ - کُلٌ اِلِیْنا راجِعُونَ - مالِکِ یَوْمِ الدّینَ - لَوْ کانَ فیهِما الِهَةٌ اِلّا اللّهُ لَفَسَدَتا - اِنَّ السّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فیها - اِنَّ اللّهَ یَبْعَثُ مَنْ فی الْقُبُور - یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ سوءٍ - اِنَّ الْاِنسانَ لَفی خُسْرٍ اِلّا الَّذینَ آمَنُوا و عَمِلُوا الصّالِحاتِ». و صدها آیات دیگر. این آیات چنانکه می‏بینیم کاملاً روشن و بیان پایه‏های دین اند که دین آن است بدانیم: معبود جز خدا نیست، زنده و ابدی و مدیر عموم جهان است رب العالمین است، آفریدن و تدبیر دردست اوست، او آفریننده همه چیز است، حکومت همه در دست او و بازگشت همه به سوی اوست، قیامت حتمی است مرده‏ها همه زنده خواهند گشت. اگر جز خدا خدایی بود آسمانها و زمین تباه می‏گشتند، انسان در آخرت هر آنچه کرده خواهد دید، همه در زیان اند جز اهل ایمان و عمل و... علی هذا در «امم» گفته شد که علت ام الکتاب بودن آن است که متشابهات به آنهابه صورت محکم در می‏آیند ظاهراً از درجه اعتبار ساقط است گرچه بعضی از متشابهات با ارجاع به محکمات به صورت محکم در می‏آیند. 2- امّا اینکه علّت وجود متشابهات در قرآن چیست؟ وجوهی گفته شده از جمله: اگر همه قرآن محکم بود مردم به اخبار آن اکتفا کرده و از نظر و تدبّر بی نیاز می‏شدند و فضل علما نسبت به دیگران روشن نمی‏شد و به ثواب تدبّر و اتعاب نفس در استنباط معانی نائل نمی‏شدند. به قول دیگر: معارف قرآنی بر دو قسم است یکی معارف عالیه که از حکم مادّه و ابهام عادی خارج اند و شخص پس از شنیدن آنها بین حکم مادی و غیر مادی مردّد می‏شود مثلا در آیه . و . به نظر می‏آید که احکام ماده و جسم در نظر است یعنی خداوند مانند شخص عادی در کمین است یا می‏آید. دیگری معارف اجتماعی و احکام فرعی اند و چون این احکام فرعی اند و چون این معارف دارای ناسخ و منسوخ است و از طرف دیگر قرآن به تدریج نازل شده این باعث ظهور متشابه در قرآن است . نگارنده گوید: قول اول راجع است به اینکه خداوند برای ایجاد روحیّه تدبّر مقداری از آیات را متشابه فرستاده و مرجع قول دوم به این است که وجود متشابهات در قرآن طبیعی و لا بدمنه می‏باشد. در اینجا وجه دیگری هست که از نظر نگارنده بسیار ارزنده است و آن اینکه وجود متشابهات سبب زنده ماندن و همیشه تازه بودن قرآن است. و اگر متشابهات نبود قرآن پیوسته تاز بودن خود را از دست می‏داد. مثلا اگر شخصی داستان جنگ چالدران را که میان قواء شاه اسمعیل صفوی و سلطان سلیم عثمانی اتفاق افتاد بخواند، دفعه اول کاملا شیرین و دلچسب خواهد بود، دفعه دوم کمتر از دفعه اول و در دفعه سوم دیگر احتیاج به خواندن نخواهد داشت و خواهد که آن کتاب را بفروشد. زیرا با دو دفعه مراجعه همه مطالب بر وی روشن شده و جای ابهامی باقی نخواهد ماند. قرآن کریم نیز اگر همه‏اش محکم و واضح الدلاله نیز بود موقعیّت خود را از دست می‏داد، اینکه قرآن با این همه تفاسیر و مباحث در هر عصر احتیاج به تفسیر خاص دارد و آیات آن پیوسته معرکة الاراء و مورد وجود متشابهات است این آیات چند بعدی و حتی پنج بعدی و ده بعدی است که قرآن را زنده نگه داشته و پیوسته مطرح انظار نموده است. علی هذا اگر همه قرآن محکمات بود آن وقت این کلام آسمانی موقعیت کنونی خود را نداشت و مطرح انظار صاحب نظران نبود از طرف دیگر اگر همه‏اش متشابهات بود مورد خرده‏گیری واقع می‏گردید که چرا همه‏اش چند پهلو و چند بعدی است ولی وجود محکمات در بیان اصول مسلّمه دین و وجود متشابهات در پشتوانه بودن به تازگی ابدی قرآن، هر دو مکمّل همدیگراند و این کتاب مبیت با لین دو بال عظیم به پرواز آمده و روی این دور کن اساسی قرار گرفته است و هر یک بدون آن دیگری ناقص خواهدبود. بهتر است آیه را بار دیگر از نظر بگذرانیم: «هُوَ الَّذی اَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ اُمُّ الْکِتابِ وَ اُخَرُ مَتَشابِهاتٌ فَاَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْویلَهُ اِلَّا اللَّهُ وَ الرَّسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلُّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ مَا یَذَّکَرُّ اِلَّااوُلوُ الْاَلْبابِ». این آیه موقعیّت هر دو از محکمات و متشابهات را روشن می‏کند و این دو قسمت دهنده کتابند، آنانکه روی اغراض فاسد و فتنه جوئی به متشابهات می‏چسبند مورد ملامت و ذم قرار گرفته‏اند ولی را سخون در علم همان اند که به اهمیّت هر دو قسمت اذعان کرده و گویند به قرآن ایمان آوردیم همه‏اش از جانب پروردگار ماست . از آیه کاملاً روشن می‏شود که باید موقعیّت هر دو قسمت محفوظ باشد و منحرفان و مریض القلب‏ها نباید متشابهات را دستاویز اغراض خویش قرار دهند حال‏آن که خداوند آنها را برای غرض خاصّی متشابه نازل فرموده است. این وجه که ذکر شد از نظر نگارنده چنانکه در ابتداء گفتم بسیار گفتم بسیار متین و ارزنده است. * . این متشابه بودن بر خلاف آیه قبل شامل تمام قرآن است و مراد از تشابه مشابهت آیات درهدف ئ قصود و میل بعضی به بعض دیگر است چنانکه در «ثنی» مشروحاً گفته شد.