انوشیروان

خسرو یکم (زایش ۵۰۱، مرگ ۵۷۹ میلادی) فرزند قباد یکم، معروف به خسرو انوشیروان (کسری نوشیروان، انوشه روان) دادگر، بیست و دومین شاهنشاه ساسانی، از سال ۵۳۱ تا سال ۵۷۹ میلادی بود. واژه «کسری/ کسرا» که عربی شده «خسرو» است و عرب ها آن را به طور کلی برای شاهان ایران به کار می بردند، پس از اشغال ایران به وسیلهٔ مسلمانان، در خود ایران برای نام بردن از شاهانی که نام خسرو داشتند، ازجمله خسرو انوشیروان، به کاررفت.
شروع شاهنشاهی خسرو اول آغاز درخشان ترین دورهٔ عصر ساسانیان بود. او مزدکیان را سرکوب کرد. اصلاحات اقتصادی و مالیاتی کارآمدی را انجام داد که باعث پر پول شدن خزانه شاه و به طور همزمان فراهم آمدن رضایت مردم شد. خسرو ارتش را سازمانی و قدرتی دوباره داد. او در طول دوره شاهنشاهی خود سه بار با امپراتوری بیزانس جنگ کرد، که بار اول با پیروزی های ایران که نقطه عطف آن فتح انطاکیه در سال ۵۴۰ میلادی بود، با قرارداد صلح موقت در سال ۵۴۵ میلادی پایان یافت. به زودی برای بار دوم بین دو قدرت بزرگ جهان در آن زمان جنگ درگرفت و با به نتیجه رسیدن مذاکرات صلح در سال ۵۶۱ میلادی با انعقاد قرارداد صلح پنجاه ساله و خراجگذار شدن روم به شاهنشاهی ایران، جنگ خاتمه یافت. پس از ختم جنگِ روم، خسرو در سال های ۵۶۱ تا ۵۵۸ میلادی، دولت هپتالیان را که در اثر حملهٔ یک قبیلهٔ ترک به سرداری سینجیبو متزلزل شده بود، برانداخت. رود جیحون مرز بین ایران و سرزمین خاقان ترک شناخته شد. این خاقان به زودی برای ایران دشمنی خطرناک تر از پادشاه هپتالیان گردید. بعضی قبایل ترک حتی در قفقاز نمودار شدند و خسرو برای اینکه از حملات آنان جلوگیری کند، بر استحکامات قلعه دربند افزود. در قسمت جنوب خسرو قدرت خود را بر یمن بسط داد. این مملکت آن زمان در دست حبشیان بود. وهریز، که یکی از سرداران خسرو بود، با اعراب همدست شد و در سال ۵۷۰ میلادی حبشی ها را شکست داد و از جانب شاهنشاه به حکومت یمن منسوب شد. در همین سال ها، سینجیبو به تحریک بیزانس به ایران حمله کرد، ولی استحکامات مرزی ایران جلوی پیشرفت او را گرفت. این رویداد و همچنین اغتشاشاتی که در ارمنستان به تحریک دولت روم درگرفت، باعث برافروختن آتش جنگی دوباره میان ایران و روم شد. یوستینیانوس امپراتور بیزانس که فکر می کرد خسرو دیگر پیر شده است و توانایی اداره جنگ را ندارد، با پشتیبانی ارمنیان مسیحی به ایران حمله کرد و شهر نصیبین را به محاصره درآورد؛ ولی خسرو موفق شد او را به سختی شکست دهد و با پیشروی در خاک بیزانس قلعه دارا را نیز به اشغال خود درآورد. در بین جنگ، تیبریوس امپراتور بیزانس شد و پس از چندی کش و قوس مذاکرات صلح بین دو قدرت آغاز شد، ولی خسرو در سال ۵۷۹ میلادی درگذشت و نتیجه صلح را ندید.
در روایات شرقی خسرو اول نمونه دادگری و دادگستری است و مؤلفان عرب و ایرانی حکایات بسیار در وصف کوشش او برای حفظ عدالت نقل کرده اند. همچنین عهد بزرگ تمدن ادبی و فلسفی ایران با شاهنشاهی خسرو اول آغاز می شود. در زمان وی کتاب کلیله و دمنه از زبان سانسکریت به زبان پهلوی ساسانی ترجمه شد، آزادی مذهبی برای ادیان غیر زرتشتی، مانند مسیحیت و یهودیت وجود داشت. هفت تن از فیلسوفان یونان در نتیجه تعطیلی مدرسهٔ فلسفه آتن توسط امپراتور بیزانس و تعدیاتی که به حکما کردند، به تیسفون و دربار خسرو پناه آوردند. از قیودی که برای سایر مذاهب غیر مسیحی در کشور روم قائل شده بودند، می توان قیاس کرد که دربار ایران نسبت به آزادی مذهب دارای چه عقیده و مقام عالی بوده است. در این دوره بازی چترنگ یا شطرنج نیز از هند به ایران آورده شد.
تیسفون پایتخت دولت شاهنشاهی ایران در عهد خسرو اول به منتهای وسعت خود رسید. دانشگاه پزشکی گندی شاپور در زمان خسرو از رونق خاصی برخوردار بود و مرکز علم پزشکی جهان به شمار می آمد. مسیحیان نستوری که در قرن پنجم میلادی از روم طرد شدند، به ایران پناهنده شدند و پزشکان حاذقی که در بین آنها بودند، در مدارس پزشکی ایران از جمله گندی شاپور مشغول به کار شدند.

انوشیروان (۵۳۱ـ۵۷۹م)
(یا: خسرو اول) معروف به دادگر یا عادل، شاهنشاه ساسانی و پسر قباد یکم. در ۵۳۱م بر تخت سلطنت نشست و جنبش مزدکیان را سرکوب کرد. در آغاز برای سامان دادن به اوضاع آشفتۀ شاهنشاهی با امپراتوری بیزانس صلح کرد؛ و سپس اصلاحاتی عمده در زمینۀ مالیات و اراضی و سپاه انجام داد. خسرو، مالیات ارضی را اصلاح کرد و مالیات بر محصول را میانگین محصول چندساله قرار داد که مالیات شامل گندم، جو، برنج، رَز، یونجه، خرما، و زیتون می شد. برای پرداخت منظم مالیات سرانه، فرمان سرشماری از مردم را داد. این مالیات در سه نوبت در سال گرفته می شد. خسرو همچنین سپاه رسمی و دائمی تشکیل داد و از وابستگی دربار به مزدوران دهقانان و ملّاکان بزرگ کاست. خسرو بعد از موفقیت در اصلاحات، جنگ با بیزانس را در ۵۴۰م با حمله ناگهانی به انطاکیه آغاز و اِدِسا را محاصره کرد. پس از فتح انطاکیه، امپراتور یوستی نیانوس تقاضای صلح کرد؛ امّا بعد سرداری به نام بلیزاریوس را به جنگ خسرو فرستاد و متارکه را نقض کرد. خسرو پس از بازگشت، شهری به نام وه از انتیوخ خسرو را به تقلید از شهر انطاکیه ساخت و اسرای انطاکیه را در آن جا در شهرکی به نام رومگان (روسیه) اسکان داد. سپس جنگ را در لازیکا در قفقاز در ساحل دریای سیاه ادامه داد. سرانجام در ۵۶۱م قرارداد صلحی پنجاه ساله بین شاهنشاهی ساسانی و امپراتوری بیزانس بسته شد. خسرو در ۵۵۷م با خاقان ترکستان علیه هِپتالیان متحد شد و آن ها را شکست داد. سپس قلمروی هِپتالیان میان ترکان و ایرانیان تقسیم شد. خسرو در اواخر پادشاهی خود از شورش یمنی ها علیه بیزانس حمایت کرد و ناوگان کوچکی به فرماندهی سرداری به نام وُهَرز دیلمی را به همراه سیف بن ذی یزن به یمن فرستاد. سپاه وهرز پیروز شد و سیف به امارت یمن دست یافت. در ۵۷۱م ارامنه با حمایت بیزانس به آذربایجان لشکر کشیدند و جنگی هفت ساله را علیه ایران آغاز کردند. سرانجام در ۵۷۸م سپاهیان بیزانس از حمایت ارامنه دست کشیدند و یاغیان ارمنی شکست خوردند و از انوشیروان تقاضای عفو کردند. با فرمان عفو عمومی خسرو آرامش بازگشت و بار دیگر ارامنه سیادت ایران را پذیرفتند. بیزانس که از انتقام خسرو در ماجرای حمایت از یاغیان ارمنی بیمناک بود، از خسرو تقاضای صلح کرد؛ اما خسرو در ۵۷۹م پیش از آن که مذاکرات صلح با بیزانس را آغاز کند، به دلیل شدت ضعف و بیماری درگذشت. خسرو انوشیروان در ادبیات فارسی نقشی تاثیرگذار داشت و قرن ها پس از مرگ وی سخنوران فارسی دربارۀ او حکایات بسیاری را به نظم و نثر کشیدند. در زمان او مدرسۀ پزشکی جندی شاپور تأسیس و تعدادی از کتب یونانی و هندی، ازجمله کلیله و دمنه، به زبان پهلوی ترجمه شد. نیز بازی شطرنج در آن زمان رواج یافت.

خسرو انوشیروان، خسرو اول، شاهنشاه ساسانی بین سال های (۵۳۱ - ۵۷۹ میلادی)
•