دیونوسوس

دیونوسوس (Dionysus)
(یا: دیونیزوس؛ دیونیسوس؛ دیونیز) در اساطیر یونان، خدای شراب، جذبۀ عارفانه و شادخواری مفرط، فرزند شاهدخت سِمِله و زئوس. در هیئت وحشی اولیه اش، ملازمان او دو دسته بودند: ساتیراها، مخلوقانی می خواره و شهوت ران، و ماینادها، زنانی که در حالت خلسه قادر بودند با دست های خود جانوران را پاره پاره کنند. در دوره های بعد که از وحشی گری اش کاسته و بر عطوفت اش افزوده شد، شدت و افراط آیین های او نیز به اعتدال گراییدند؛ باکوس در اساطیر روم تجسمی از همین حالت است. دیونوسوس تجسم قدرت طبیعت بود در برانگیختن عواطف و تجلی عنصر خلاقیت در برابر نظم و قانون آپولون؛ دو اصلی که در آفرینش مکمل یکدیگرند.
طفولیت. زئوس پس از آن که سمله را با آتش نابود کرد، دیونوسوس را تا زمان تولد در ران خود پنهان کرد تا او را از گزند حسادت همسرش، هِرا، در امان دارد. در روایتی دیگر، زئوس، در هیئت مار، پرسفونه را تصرف کرد و درنتیجه دیونوسوس به دنیا آمد. مشهور بود که دیونوسوس در کودکی تحت مراقبت هیادس ها (دختران اوکئانوس)، پریان و دختران یکی از تیتانها با نام اطلس، در کوه نوسا در لیبی، شراب را اختراع کرده است.
سرگذشت. پس از آن که هرا، دیونوسوس را دیوانه کرد، با عدۀ زیادی از همراهان شرورش، ازجمله سیلنوس، معلم قدیمی اش که از ایزدان روستا بود، به سیاحت جهان پرداخت؛ آن ها پرستش او و ظاهراً مصرف شراب را رواج دادند. راهزنان دریایی لیدیا او را ربودند. اما او کشتی را در میان پیچک محصور کرد و خود را به شکل شیر، پاروها را به شکل مار، و ملوان ها را ـ که وحشت زده از کشتی به دریا می پریدند ـ به صورت دلفین درآورد و پس از رسیدن به خشکی در ناکسوس، با آریادنه ازدواج کرد که تسئوس، پهلوان پرآوازه، قبلاً او را رها کرده بود. دیونوسوس درخلال جنگ های تروآ از یونانیان حمایت می کرد و به آنیوس، پسر آپولون، این قدرت را بخشید که آذوقه ای تمام نشدنی از غلات، روغن، و شراب در اختیار ناوگان یونانیان قرار دهد. از آفرودیت صاحب پسری به نام پریاپوس شد که خدای باروری بود.
پرستش. نخستین اشارات به دیونوسوس در سنگ نبشته های منطقۀ اژۀ قدیم حاکی از آن است که او اصلاً متعلق به تراکیه بوده است. پیروانش در ابتدا عموماً زنان بودند که با رهاکردن خانه و کاشانۀ خود در گروه هایی گرد می آمدند و در کوه ها اقامت می کردند. نقطۀ اوج آیین پرستش او پاره کردن و خام خام خوردن حیواناتی نظیر آهو، گوساله، بز، یا حتی گه گاهی انسان، به نشانۀ خود دیونوسوس، بود. این مراسم چنانچه آیین باروری انگاشته شود، احتمالاً از این اعتقاد سرچشمه گرفته است که هر خدایی پیش از آن که در پیروانش زنده شود باید بمیرد یا آن که می توان قدرت یک موجود را با خوردن او به ارث برد. آیین دیونوسوس، به رغم مخالفت شدید مقامات دولتی به سرعت رواج یافت و از طریق افسانه هایی نظیر تراژدی پنتئوس اهل تبس (طیوه) به نمایش درآمد؛ در این تراژدی پنتئوس پس از مقاومت در برابر اجرای پرستش، به دست ماینادها، ازجمله مادرش تکه تکه می شود. ائوریپیدس این واقعه را در باکای به نمایش درآورده است. در شکل معتدل تر این مراسم، دیونوسوس صرفاً خدای شراب بود و از او با برپایی جشن و آواز تجلیل می کردند. جشن هایش موسوم به «دیونوسیا»، به ویژه در آتن و دیگر مراکز آتیکا برگزار می شدند.