کتابت

[ویکی فقه] بی گمان، کتابت، در گسترش دانش و جاودانه سازی ابعاد فرهنگ، نقش شگرفی دارد. نگارش و ثبت و ضبط، هماره نشانه والایی و بالایی تمدّن ها بوده و از مظاهر گران ارج تمدن و دانش به شمار می رفته است. خداوند مؤمنان را به کتابت فرمان داده و آنان را به این مهم مؤدّب ساخته است، پیامبر اسلام نیز بر این دستور تاکید ورزیده است و برخی از فقها فی الجمله معتقد به وجوب کتابت شده اند.
کتابت، هماره مهم ترین وسیله ثبت افکار، آگاهی ها و انتقال معارف و اخبار بوده است. دکتر نورالدین عتر می نویسد کتابت، یکی از مهم ترین وسایل حفظ معلومات و انتقال آن به نسل ها بوده است. یکی از عوامل مهم حفظ حدیث نیز ـ با همه گفتگوهایی که در چگونگی آن هست ـ کتابت بوده است. محقّقی دیگر نوشته است: خط و نگارش، یکی از نمودهای تمدّن و نشانه ای از آثار اجتماع و فرهنگ است؛ این است که هماره امّت های متمدّن و فرهنگ دوست، بدان همّت می ورزیده اند. و به تعبیر پژوهشگری دیگر: بی گمان، کتابت، اگر نگوییم مهم ترین عامل، قطعاً از مهم ترین عوامل حفظ و حراست از حدیث بوده است. نگاهی گذرا به تمدّن های گونه گون، نشانگر آن است که جامعه های متمدّن، به کتابت و نگارش ارج می نهادند و انسان هماره آن را وسیله ای برای گسترش و انتقال فرهنگ ها و ثبت و ضبط حوادث تلقّی کرده و از آن بهره جسته است. قرآن کریم و سنّت قویم نبوی، این عرف عقلا و شیوه پسندیده انسان ها را ارج نهاده و بر آن تأکید ورزیده است.
قرآن و کتابت
گفتیم قرآن، این پیام الهی که در جهت هدایت انسان و برکشیدن او به قلّه کمال است، با «تعلیم» و «قرائت» و «قلم» آغاز شد و بدین سان جایگاه بلند دانش و اهمیّت کتابت در این مکتب با اوّلین بخش پیام بلند رسول اللّه (صلی الله علیه وآله وسلّم) اعلام گردید. خداوند بزرگ در جهت عظمت بخشیدن به «قلم »، بدان سوگند یاد می کند، و آن را نعمتی بزرگ شمرده، خود را بدان می شناساند و می فرماید: «اقرا به اسم ربّک الذی خلق، … اقرا وربّک الاکرم الذی علّم بالقلم» خطیب بغدادی می گوید: خداوند مؤمنان را به کتابت فرمان داده و آنان را به این مهم مؤدّب ساخته و فرموده است: «ولاتَسأَموا أَن تَکتُبوهُ صَغیرًا أَو کَبیرًا إِلیٰ أَجَلِهِ ذٰلِکُم أَقسَطُ عِندَ اللَّهِ وَأَقوَمُ لِلشَّهادَةِ وَأَدنیٰ أَلّا تَرتابوا؛ و از نوشتن مدّت دین خود، چه کوچک و چه بزرگ ملول مشوید؛ این روش نزد خدا عادلانه تر است و شهادت را استواردارنده تر و شک و تردید را زایل کننده تر»افزون بر این ها، وجود الفاظ گونه گون در قرآن کریم از ماده «کتب» به مفهوم کتابت در ۵۷ مورد و واژه کتاب در ۲۶۲ مورد و «الاقلام» در برخی موارد، نشانگر این جایگاه بلند و مرتبت عظیم است. ( صالح احمد العلی به گونه ای شایسته آیات مرتبط با بحث را آورده و از چگونگی کاربرد مادة «ک ـ ت ـ ب» در ساختارهای مختلف آن و تأثیر آن در فرهنگ نگارش در میان مسلمانان، سخن گفته است خطیب بغدادی پس ازآنکه آیه دَین را آورده و از آن، تأکید قرآن بر کتابت را بهره می گیرد (که پیش تر آوردیم)، می نویسد: وقتی خداوند بر کتابت «دَین» در جهت حفظ و حراست آن، و جلوگیری از هرگونه تردید در آن، امر می کند، باید بر حفظ و حراست علم و حدیث و حقایق دینی برای جلوگیری از تردیدها و شک و شبهه ـ که حفظ و حراستش دشوارتر است ـ تأکید کند. سخن ارجمند یکی از محقّقان عرب را بیاوریم که نوشته است: قرآن کریم نه تنها در تاریخ عقیده ها و باورها راه درخشانی گشود، بلکه در تاریخ معارف بشری نیز با گرامیداشت عالمان و ارج گذاشتن به اندیشه وران، و با سوگند به نگاشته ها و قلم و نبشتارها ـ که برترین ارج گذاری است ـ چنین کرد. قرآن، اوّلین کتاب عربی است که به گونه ای دقیق و پیراسته، شکل کتابی کامل به خود گرفت. بدین سان، قرآن کریم اوّلین راهنمای مسلمانان در ثبت و ضبط و کتابت بوده است. آغازین تشویق ها و ترغیب ها از قرآن سرچشمه گرفته است و قرآن کریم بر شیوه پسندیده انسانی، و عرف قطعی عقلا، در کتابت و ثبت و ضبط علم و آگاهی ها تأکید ورزیده است.
کتابت و سنّت
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلّم)، مبلّغ و مبیّن قرآن ـ کتاب علم و قلم و بیان ـ که فلسفه وجودی مکتبش را گسترش آگاهی و نشر دانش معرفی می کند و می فرماید: «بالتعلیم ارسلت»، و بدین سان نشان می دهد که زدایش جهل و گستراندن دانش و آگاهاندن انسان، سرلوحه دعوتش است، آیا می تواند نسبت به این عامل مهم (کتابت) در گسترش فرهنگ و توسعه علم غفلت ورزد و اصحاب و معتقدان مکتبش را بدان فرانخواند؟ عبداللّه بن عمرو می گوید: پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلّم) فرمود: «دانش را به مهار کشید» گفتم: چگونه؟ فرمود: «با نگاشتن و ثبت و ضبط کردن» محدّثان آورده اند که مردی از انصار در محضر رسول اللّه (صلی الله علیه وآله وسلّم) می نشست، و سخنان آن بزرگوار را می شنید و به وجد می آمد و خوش می داشت، امّا نمی توانست حفظ کند. به پیامبر شکایت برد و گفت، کلام شما را می شنوم، امّا نمی توانم حفظ کنم؛ پیامبر فرمود: «حفظ را با دست راست یاری کن» (یعنی آنچه می شنوی بنویس!) رسول اللّه (صلی الله علیه وآله وسلّم) با فرمان عامّی در جهت تبیین وظایف پدران، بر همین امر تأکید ورزیده و فرموده است: «حقّ الولد علی الوالد ان یحسّن اسمه ویزوّجه اذا ادرک ویعلّمه الکتاب؛ حقّ فرزند بر پدر است که نامی نیکو بر او نهد و در زمان مناسب او را زن دهد و کتابت را بدو بیاموزد» پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلّم) آن قدر بر این حقیقت فرهنگی تأکید می ورزید که فدای اسیران جنگی را تعلیم بی سوادان قرارداد. این نکته را بسیاری از مورّخان آورده اند. ابن سعد می نویسد: فدای اسیران بدر، چهار هزار درهم و کمتر از این بود و آنکه چیزی نداشت، باید به فرزندان انصار کتابت می آموخت. ماوردی می نویسد: فدای اسیران بدر، چهارهزار درهم بود و نیز تعلیم خط و کتابت به بی سوادان. بر پایه این تعلیمات است که عالمان و بزرگان، کتابت را مهم ترین آموزه مکتب و برترین عامل حراست علوم شرعی انگاشته اند و بدان تأکید ورزیده اند. علاّمه حسین بن عبدالصمد حارثی همدانی می نویسد: خط از بزرگ ترین امور مهم دینی و دنیوی است که بسیاری از امور دینی و علمی بر آن استوار است.
وجوب کتابت
...

[ویکی اهل البیت] کتابت (علم الحدیث). در کتابت که یکی از طرق تحمل حدیث است، شیخ برای شخص حاضر یا غایب، ابتدائا یا به خواهش او احادیثی نوشته، آنگاه به وی اجازه روایت آن را می دهد.
البته در این قسم، جمعی از نقل آن بدون اجازه استاد منع کرده اند بلکه باید بگوید: (کتب الی فلان، قال حدثنا) یا (اخبرنی فلان مکاتبة یا کتابة).