حارث

برزگر، دهقان، زارع، فلاح، کشاورز، کشتکار، کشتگر ≠ مالک، ارباب

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن عصر (یا غصن ) الثقفی . مکنی به ابی وهب . تابعی و محدث است .

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن حارث شامی . صحابیست و بعضی او را همان حارث بن الحارث الغامدی سابق الذکر میشمارند. رجوع به کتاب الاصابة چ مصر سنه ٔ 1323 ج 2 ص 70 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن رحیل محدث است و از پدر خود روایت دارد ابن حجر در لسان المیزان او را مجهول گفته و ابن حبان او را از ثقات شمرده است . رجوع به لسان المیزان چ حیدرآباد ج 2 ص 149 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن سریج نقال . یکی از فقها و محدثین که در باب او بسیارسخن گفته اند، گروهی او را ضعیف و مجهول و حتی کذاب میدانند و گروهی او را در زمره ٔ ثقات شمرند. عبدالرحمن بن الجوزی ، در کتاب مناقب احمدبن حنبل در عنوان «فی ذکر من حدث عنه من مشایخه و من الاکابر» نام او آرد و گوید از احمد حنبل روایت دارد و عبارت او در باب وی چنین است : «و منه-م الحارث بن سریج النقال ، انبأناابن خیرون قال انبأنا ابوبکر احمدبن علی بن ثابت قال انبأنا ابوطاهر محمدبن الحسین بن سعدون الموصلی قال انبأنا علی بن عمر الحضرمی قال حدثنا احمدبن الحسین بن عبدالجبار الصوفی قال حدثنا الحارث بن سریج قال حدثنا احمدبن محمدبن حنبل قال اخبرنی صاحب لی ...» و ابن حبان او را ثقه میداند و گوید اصل وی از خوارزم است و در بغداد سکنی گزیده و از معتمر و دیگر علمای عراق روایت دارد و احمدبن حسن عبدالجبار صوفی و ابایعلی از او روایت کنند. حارث در سنه ٔ 236 هَ . ق . به بغداد، وفات کرده است . رجوع به مناقب الامام احمدبن حنبل ، تألیف عبدالرحمن بن الجوزی چ 1 مصر ص 88 و رجوع به لسان المیزان چ حیدرآباد ج 1 صص 149 - 151 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن منصور. مکنی به ابی منصور. تابعی و محدث است .

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن عمرو غنوی . کوه حارث و حویرث منسوب بدوست . رجوع به حارث و حویرث شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) (غُبشان ) ابن عبد عمروبن بُوَی ّ ابن مِلکان مقریزی نام او برده است . رجوع به امتاع الاسماع ص 24 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) (مُقاعس ) ابن عمروبن کعب بن سعدبن زیدمناةبن تمیم المنقری التمیمی . رجوع به امتاع الاسماع مقریزی ص 509 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) (یا ابوسعید رافع و یا اوس ) ابن المُعَلّی بن نفیعبن المُعَلّی بن لوذان بن خالدبن زیدبن ثعلبةالزرقی الانصاری . بقول صاحب امتاع الاسماع ، یکی از دو تن است که پس از تحویل قبله از بیت المقدس بکعبه ، نخستین بار بسوی آن نماز گزاردند. رجوع به امتاع الاسماع مقریزی ص 59 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن اُقیش یا وقیش ، عکلی عوفی ، که او را حارث بن زهیربن اُقیش نیز گویند. ازمحدثین صحابه است . ابن ماجه ، حدیثی در باب شفاعت ، بسند صحیح ، از وی روایت کند. ابن خزیمه نیز حدیث مزبور را، با حدیثی دیگر، در باب میتی که از او سه فرزندبجای ماند، روایت میکند. و بغوی صریحاً او را صحابی و صاحب سماع حدیث از رسول صلوات اﷲ علیه میگوید. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنه ٔ 1323 ج 1 ص 286 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی اسامه محمد التمیمی . محدث است و از محمدبن سعد و مداینی روایت دارد. او راست مسندی . وفات وی در سال 282 هَ . ق . بوده است . رجوع به کتاب الموشح ص 151 و سیره ٔ عمر ابن عبدالعزیز تصنیف ابن الجوزی ص 5 و کشف الظنون چ 1 استانبول ج 2 ص 430 و 431 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن زمعةبن الاسود. یکی از پنج تنی است که نخستین بار ردّه آورده اند. رجوع به امتاع الاسماع ص 20 و ص 81 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی الزبیر. محدث است : ابی حاتم آرد که حسن بن عرفه گفت از پدر خود ازحارث پرسیدم گفت او شیخی است و چندان بزیست که ابوزرعه و اصحاب ما او را درک کردند و از او حدیث نوشتند. رجوع به لسان المیزان چ حیدرآباد ج 2 ص 149 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی العلاء سعیدبن حمدان تغلبی همدانی . مکنی بابی فراس . رجوع به ابوفراس حارث بن ابی العلاء... شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی العلاء سعیدبن حمدان بن حمدون التغلبی الربعی ، معروف به ابی فراس حمدانی . رجوع به ابی فراس حمدانی در همین لغت نامه شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی العلاء عماربن العریان ابوسفیان . رجوع به معجم الادبا ج 3 ص 3 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی حارثه ، صحابی است و ابن فتحون بنقل از طبری آرد که رسول (ص ) دختر حارث جمرة، را خواستگاری کرد، حارث بدروغ ، گفت که در دختر سیاهی باشد و چون به خانه ٔ خود بازگشت دختر را دید به بیماری برص گرفتار گشته . رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنه ٔ 1323 ج 1 ص 289 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی حیسر. رجوع به حارث بن انس بن رافع شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی ربیعه بن مغیرةبن عبداﷲبن عمربن مخزوم مخزومی . صحابی است و ابن منده از طریق قاسم جرمی آرد که چون حارث بمکه آمد پیغمبر (ص ) سی هزار درم از او بوام گرفت و بعضی گویند آنکه پیغمبر (ص ) از او وام گرفت عبداﷲبن ابی ربیعه برادر حارث است نه خود او و گروهی این حدیث را در باب هر دو برادر می آورند. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنه ٔ 1323 ج 1 ص 291 و 292 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی زید العکلی . از فقهاء و تابعینی است که در کوفه زندگی کرده اند. رجوع به طبقات الفقهاء ابی اسحاق شیرازی چ بغداد ص 63 و 64 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی سبرة جعفی . وی برادر سبرةبن سبرة است و بعضی گویند که سبرة همان حارث بن ابی سبرة محدث است و پدر او از صحابه باشد. رجوع بکتاب الاصابه چ مصر سنه ٔ 1323 ج 1 ص 292 و ج 3 ص 64 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی شمر، جبلةبن الحارث الرابعبن حجر، معروف بحارث غسانی ، ملقب به اعرج و چون مادر او جفنی بود او را حارث جفنی و حارث پنجم نیز گویند، از پادشاهان مشهور غسان است و او را در عرب عراق و حجاز وقایع مشهور است . وی پدر حلیمه ای است که درباره ٔ او گفته شده «مایوم حلیمة بسر» و مادر حارث ماریه ذات القرطین میباشد وحسان بن ثابت ، در جاهلیت ، او را مدح گفته است و روزی حسان پیش حارث شد و گفت : «اَنعم صباحا ایها الملک ! السماء عطاؤک ، والارض وطاؤک ، و والدی و والدتی فداؤک انّی یناویک [ ابن ] المنذر؟ فواﷲ لقذالک ، احسن من وجهه و لامک احسن من ابیه ، و لظلک خیر من شخصه ، و لصمتک خیر من کلامه ، و لشمالک خیر من یمینه » سپس گفت :
فذالک احسن من وجهه
و امک خیر من المنذر
ویسری یدیک اذا اعسرت
کیمنی یدیه ، فلاتمتر.
و نابغه گوید:
«والحارث الاعرج خیرالانام ».
حارث مردی جواد و بسیار بخشش و شجاع و عارف به اسرار جنگ بود و در زمان خسرو پرویز بجنگ منذربن منذربن ماءالسماء که از دست رومیان ، در شام حکومت داشت ، شد و این جنگ بعین اباغ بود و منذر در معرکه کشته شد، و سی سال پادشاهی راند. وفات او درحدود چهل سال پیش از هجرت یعنی در نزدیکی سنه ٔ 580 م . بوده است و حسان بن ثابت در رثاء او گوید:
انی حلفت یمینا غیر کاذبة
لو کان للحارث الجفنی اصحاب
من جذم غسان مسترخ حمائلهم
لا یغبقون من المعزی اذا آبوا
ولا یذادون محمراعیونهم
اذا تحضر عندالماجد الباب
کانوا اذا حضروا شیب العقارلهم
وطیف فیهم باکواس واکواب
اذا لآبوا جمیعا او لکان لهم
اسری من القوم او قتلی واسلاب
لجالدوا حیث کان الموت ادرکهم
حتی یؤوبوا لهم اسری و اسلاب
لکنه انما لاقابمأشبة
لیس لهم عند صدق الموت احساب
رجوع به دیوان حسان بن ثابت چ لیدن ص 45 و 90 ، (متن ) و ص 73 و 115 (حواشی و تعلیقات کتاب ) و عقدالفرید چ محمد سعیدالعریان ج 2 ص 11 و ج 3 ص 12 و 13 و 34 و 337 و ج 6 ص 110 و الاعلام زرکلی ج 1 ص 201 و حبط جزء 2 از ج 3 ص 92 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی صعصعه ، عمروبن زیدبن عوف بن مبذول بن عمروبن غنم بن مازن بن نجار و او را سه برادر بود به نام ابوکلاب و جابر و قیس . حارث در غزوه ٔ یمامه بشهادت رسید و دو تن از برادران او یعنی ابو کلاب و جابر در وقعه موتة بدرجه ٔشهادت نائل گردیدند رجوع بکتاب الاستیعاب چ حیدرآبادج 1 ص 113 و امتاع الاسماع ص 307 و 308 و 427 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی ضرار بن حبیب بن حارث بن عائدبن مالک بن المصطلق بن مالک الخزاعی المصطلقی . او پدر ام ّالمؤمنین جویریه است . ابن اسحاق در مغازی ، آرد که چون حارث پس از اسیری دختر خود، برای باز خریدن او با فدیه بمدینه میشدآنگاه که بعقیق رسید شتری چند در آنجا دید و دو شتربرگزیده را در شعبی پنهان کرد و آنگاه که به خدمت پیغمبر (ص ) رسید و فدیه ٔ دختر خواست داد، پیغمبر (ص ) فرمود آن دو شترکه پنهان کردی کجاست ؟ و حارث از این اخبار بغیب بر نبوت او صلی اﷲ علیه و آله یقین کرده کلمه ٔ شهادت برزبان راند و دو پسر و گروهی از قوم اونیز اسلام آوردند برخی از رواة از طریق عیسی بن دینارمؤذن آرند و او بنقل از پدر خود گوید از حارث شنیدم که گفت : بخدمت پیغمبر رسیدم و مرا به اسلام خواند ومن اسلام آوردم و حدیث مفصلی از او روایت کند که قصه ٔ ولیدبن عقبه و نزول آیه ٔ «یا ایهاالذین آمنوا ان جأکم فاسق بنباء فتبینوا (قرآن 6/49)» در آن است . رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنه ٔ 1323 ج 1 ص 294 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی طلحة. او درجنگ احد لواء مشرکین در دست داشت و بدست قزمان کشته شد. رجوع به کتاب امتاع الاسماع مقریزی ص 126 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی قارب قرشی سهمی . موسی ابن عقبه گوید او صحابی است و در غزوه ٔ اجنادین بدرجه ٔ شهادت رسیده است . رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنه ٔ 1323 ج 1 ص 300 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن ابی مالک . رجوع به ابی واقد حارث بن عوف شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن اثوب . رجوع به حارث بن ثوب شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن احمد، مکنی به ابی احمد و ملقب به ولی الدوله . رجوع به آثارالباقیه ص 133 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن اسد محاسبی مکنی به ابی عبداﷲ یکی از بزرگان متصوفه و پیشوای طریقت محاسبیان از صوفیه است صاحب کشف المحجوب در بیان احوال این فرقه از اهل طریقت گوید: «تولی محاسبیان به ابی عبداﷲ الحارث بن الاسد المحاسبی است رض عنه . و وی به اتفاق همه اهل زمانه ٔ خود مقبول النفس والقول بود و عالم به اصول و فروع حقایق سخن . وی اندر تجرید توحید رود بصحت معاملت ظاهری و باطنی و نادره ٔ مذهب وی آن است که رضا را از جمله ٔ مقامات نگوید و گوید که آن از جمله ٔ احوال است و این خلاف ابتدا وی کرد آنگاه اهل خراسان این قول گرفتند و عراقیان گفتند که رضا از جمله ٔ مقامات است و این نهایت توکل است و تا امروز میان این قوم این خلاف باقیست ..» و پس از بیان مطالبی در معنی رضا گوید: «بشر حافی از فضیل عیاض رضی اﷲ عنهما پرسید که زهد فاضلتر یا رضا؟ فضیل گفت : الرضاء افضل من الزهد لان ّ الراضی لایتمنی ّ فوق منزلته ؛ رضا فاضلتر از زهد است از آنچ راضی را تمنی نباشد و زاهد صاحب تمنی بود یعنی فوق منزلت زهد منزلتی دیگر هست که زاهد را بدان منزلت تمنی بود یعنی فوق رضا هیچ منزلتی نیست تا راضی را بدان تمنی افتد پس پیشگاه فاضلتر از درگاه و این حکایت دلیل است بر صحت قول محاسبی که رضا از جمله ٔ احوال است و از مواهب ذوالجلال نه از مکاسب بنده و احتیال ... ابوالعباس بن عطا گوید رض عنه الرضاء نظر القلب الی قدیم اختیار اﷲ للعبد؛ رضا نظر دل بود به اختیار قدیم خدای و حکمی مربنده را یعنی هر چه به وی رسد داند که این را ارادتی قدیم و حکمی سابق است بر من و مضطرب نگردد و خرم دل باشد و حارث محاسبی صاحب مذهب رض عنه گوید الرضاء سکون القلب تحت مجاری الاحکام ؛رضا سکون دل بود اندر تحت مجاری احکام بدانچ باشد. و اندر این مذهب وی قوی است از آنچ سکون و طمأنینت دل از مکاسب بنده نیست که از مواهب خدای است جل جلاله و دلیل کند که رضا از احوال بود نه از مقام . گویند که عتبةالغلام شبی نخفت و تا روز میگفت ان تعذبنی فانا لک محب و ان ترحمنی فانا لک محب ؛ اگر مرا بدوزخ عذاب کنی دوست توام و اگر بر من رحمت کنی دوست توام یعنی الم عذاب و لذت نعمت بر تن بود و قلق دوستی اندر دل این مر آن را مضارت نکند و این سخن تأکید قول محاسبی است که رضا نتیجه ٔ محبت بود که محب راضی بود بدانچ محبوب کند اگر عذاب دارد با دوستی خرم بود و اگردر نعمت بود از دوستی محجوب نگردد و اختیار خود فروگذارد اندر مقابله ٔ اختیار حق ....». و در ضمن بیان «الفرق بین المقام والحال » گوید: «و مشایخ رض عنهم اینجا مختلفند گروهی دوام حال روا دارند و گروهی روا ندارند و حارث محاسبی رض عنه دوام حال روا دارد و گوید محبت و شوق و قبض و بسط جمله احوالند اگر دوام آن روا نباشدی نه محب محب باشدی و نه مشتاق مشتاق و تااین حال بنده را صفت نگردد اسم آن بر بنده واقع نشود و از آن است که وی رضا را از جمله ٔ احوال گوید و اشارت آنچ ابوعثمان گفته است بر این است : منذ اربعین سنة مااقامنی اﷲ علی حال فکرهته ...؛ و در جمله بدان که رضا نهایت مقامات است و بدایت احوال و این محلی است که یک طرفش در کسب و اجتهاد است و یکی در محبت و غلیان آن و فوق آن مقام نیست . و انقطاع مجاهدت اندر آن است . پس ابتداء آن از مکاسب بود انتهاء آن از مواهب . کنون احتمال کند که آنک اندر ابتدا رضاء خود بخود دید گفت مقام است و آنک اندر انتها رضاء خود بحق دید گفت حال است این است حکم مذهب محاسبی اندر اصل تصوف . اما اندر معاملات خلافی نکرده است بجز آنکه مریدان را زجری کردی از عبارات و معاملاتی که موهوم و خطا بودی هر چند اصل آن درست بودی چنانک روزی ابو حمزه ٔ بغدادی که مرید وی بود بنزدیک وی اندرآمد مردی مستمع و صاحب حال بود و حارث شاه مرغی داشت که بانگ کردی . اندر آن ساعت بانگی بکرد بوحمزه نعره ای بزد، حارث برخاست و کارد برگرفت و گفت کفرت و قصد کشتن وی کرد مریدان در پای شیخ افتادند و وی را از وی جدا کردند بوحمزه را گفت اسلم یا مطرود گفتند ایهاالشیخ ما جمله وی را از خواص اولیا دانسته ایم و از جمله ٔ موحدان دانیم ، شیخ را با وی تردد از کجاست حارث گفت مرا با وی تردد نیست و اندر وی بجز خوبی دیدار نه ، و باطن وی را بجز مستغرق توحید نمیدانم اما ورا چرا چیزی باید کرد که ماننده باشد با فعال حلولیان تا از مقالت ایشان اندر معاملت وی نشانی باشد. مرغی که عقل ندارد و بر مجاری عادت و هوای خود بانگی کند چرا وی را با حق سماع افتد و حق تعالی متجزی نه . و دوستان وی را جز بر کلام وی آرام نه . و جز به اسلام وی وقت و حال نه وی را بچیزها نزول و حلول نه . و اتحاد و امتزاج بر قدیم روا نه . چون بوحمزه آن وقت نظر شیخ بدید گفت ایهاالشیخ هر چند که من اندر اصل درست بودم اما چون فعلم ماننده بود بفعل قومی توبه کردم و بازگشتم . و از این جنس وی را ظرف بسیار است و من مختصر کردم ». و نیز صاحب کشف المحجوب گوید: «ومنهم امام فنون و جاسوس ظنون ، ابو عبداﷲ الحارث بن اسد المحاسبی رض . عالم بود به اصول و فروع و همه ٔ اهل علم را تولی و اقتدا در وقت وی بوی بود. کتابی کرده است رغایب نام اندر اصول تصوف . و جز آن وی را تصانیف بسیار است اندر هر فن . عالی حال و بزرگ همت بود و اندر وقت خود شیخ المشایخ بغداد بود از وی روایت آرند که گفت : العلم به حرکات القلوب فی مطالعة العیوب اشرف من العمل بحرکات الجوارح ؛آن کس که بحرکات دل اندر محل غیب عالم بود بهتر از آنک بحرکات جوارح عامل بود. مراد اندر این آن است که علم محل کمال است و جهل محل طلب . و علم اندر پیشگاه بهتر از آنک جهل بر درگاه . که علم مرد را به درجه ٔ کمال رساند و جهل از درگاه اندر نگذراند. به حقیقت علم بزرگتر از عمل بود از آنک خداوند تعالی را بعلم توان شناخت و بعمل اندر نتوان یافت . و اگر بعمل بی علم بدو راه باشدی نصاری را و رهبانان را اندر شدت اجتهادشان اندر مشاهده اندی و مؤمنان عاصی اندر مغایبه .پس عمل صفت بنده است و علم صفت خداوند تعالی ... و از وی رحمة اﷲ می آید که روزی درویشی را گفت : کن للّه و الا فلاتکن ؛ خداوند تعالی را باش و اگر نه خودمباش . یعنی به حق باقی باش یا از وجود خود فانی یعنی به صفوت مجتمع باش یا بفقر مفترق و بحق باقی باش یا از خود فانی یا بدان صفت باش که حق تعالی گوید: اسجدوا لاَّدم و یا بدان صفت باش که : هل اتی علی الانسان حین من الدهر لم یکن شیئا مذکورا. (قرآن 1/76) اگر خود را باشی باختیار خود قیامت بخود بود و اگر نباشی باختیارخود قیامت بحق بود. و این معنی لطیف است . واﷲ اعلم بالصواب ...» و نیز در باب او آرد «و باز حارث محاسبی و جنید و سهل بن عبداﷲ و ابوحفض حداد و... صاحب مذهب محمدبن خفیف رضی اﷲ عنهم اجمعین با جماعتی دیگر بر آنند که حضور مقدم از غیبت است از آنچ همه ٔ جمالها اندر حضور بسته است و غیبت از خود راهی باشد به حق چون پیشگاه آمد، راه آفت گردد پس هر که از خود غایب بود لامحاله بحق حاضر بود و فایده ٔ غیبت حضور است . غیبت بی حضور جنون باشد و یا غلبه و یا مرگ . و غفلت بایدتا مقصود این غیبت حضور باشد و چون مقصود موجود شد علت ساقط شود. چنانکه گفته اند: لیس الغائب من غاب من البلاد، انما الغائب من غاب من المراد و لیس الحاضر من لیس له مراد انما الحاضر من لیس له فؤاد. حتی استقر فیه المراد. نه غایب آن بود که از شهر خود غایب بود غایب آن بود که از کل ارادت غایب بود تا ارادت حق ارادت وی آید و نه حاضر آن بود که ورا ارادت اشیا نبود که حاضر آن بود که ورا دل رعنا نبود تا اندر آن فکرت دنیا و عقبی نبود و آرام با هوا نبود و اندر این معنی دو بیت است یکی را از مشایخ رحمة اﷲ علیهم :
من لم یکن بک فانیاً عن نفسه
و عن الهوی بالانس والاحباب
فکانه بین المراتب واقف
لمنال حظ او لحسن مآب ».
و نیزهم او گوید در باب عقیده حارث اندر ایمان : «مراد اینجا اعتقاد مشایخ است از متصوفه و جمهور ایشان اندر ایمان بدو قسمت اند چنانکه فقهاء فریقین . گروهی گویندکه قول و تصدیق و عمل ایمان است چون فضیل عیاض و بشر حافی و... و گروهی گویند ایمان قول و تصدیق است چون ابراهیم ادهم و ذی النون المصری و ابویزید... و حارث محاسبی و جنید... رضوان اﷲ علیهم اجمعین ...» و نیز درباره ٔ عقیده ٔ حارث در باب محبت گوید: «و فی الجمله محبت خداوند تعالی مر بنده را آن است که با وی نعمت بسیار کند و وی را اندر دنیا و عقبی ثواب دهد و از محل عقوبت ایمن گرداند و وی را از معصیت معصوم دارد و احوال رفیع و مقامات سنی وی را کرامت کند و سرش را از التفات به اغیار بگسلاند و عنایت ازلی را بدو پیونداند تا از کل مجرد شود و مر طلب رضاء وی را مفردگردد و چون حق تعالی بنده ای را بدین معانی مخصوص گرداند آن تخصیص ارادت وی را محبت نام کنند و این مذهب حارث محاسبی و جنید و جماعتی از مشایخ است ...» و نیز گوید: «و گویند که حارث محاسبی چهل سال روز و شب پشت بدیوار باز ننهاد و جز به دو زانو ننشست از وی پرسیدند که خود را رنجه چرا میداری گفت شرم دارم که اندر مشاهدت حق جز بنده وار بنشینم ...» و در فصل فقر وغنا در باره ٔ حارث و عقیدت او در این باب گوید «و خلاف کرده اند مشایخ این قصه رحمهم اﷲ اندر فقر و غنا تا کدام فاضلتر است اندر صفات خلق از آنچ خداوند تعالی غنی بر حقیقت است و کمال اندر جمله ٔ اوصاف وی راست جل جلاله یحیی بن معاذ الرازی و احمدبن ابی الحواری و حارث المحاسبی و ابوالعباس عطا و رویم و ابوالحسن بن شمعون و از متأخران شیخ المشایخ ابوسعید فضل اﷲبن محمدالمیهنی رحمةاﷲ علیهم اجمعین برآنند که غنا فاضلتر که فقر و دلیل آرند که غنا صفت حق تعالی است و فقربر وی روا نیست پس اندر دوستی صفتی که مشترک باشد میان بنده و خداوند تعالی تمام تر بود از آن صفت که بروی تعالی و تقدس روا نباشد. گوئیم این شرکت اندر اسم است نه اندر معنی که شرکت معنی را مماثلت باید. چون صفات وی قدیم است و از آن خلق محدث این دلیل باطل بود...» و در شرح احوال احمدبن عاصم انطاکی و ابوحمزه ٔ بغدادی آمده است «و منهم ممدوح جمع اولیا و قدوه ٔاهل رضا ابوعبداﷲ احمد ابن عاصم الانطاکی (رض عنه ) از اعیان قوم بود و سادات ایشان و عالم بعلوم شریعت واصول و فروع و معاملات . عمری دراز یافت و با قدما صحبت کرده بود و اتباع تابعین را دریافته بود از اقران بشر و سری بود و مرید حارث محاسبی و فضیل را دیده بود و با وی صحبت داشته ... و منهم ، سراپرده ٔ اسرار و تمکین و اساس اهل یقین ابو حمزة البغدادی البزاز رض عنه از کبرا و متکلمان مشایخ بود و مرید حارث محاسبی بود و باسری صحبت داشته بود...» خطیب بغدادی ، در تاریخ بغداد آرد که محاسبی یکی از کسانی است که میان زهد و علوم باطن و ظاهر جمع کرد و از یزیدبن هارون روایت دارد و ابوالعباس بن مسروق طوسی و جز او از وی روایت کنند. و این مسروق گوید حارث را شنیدم که میگفت :ثلاثة اشیاء عزیزة او معدومة: حسن الوجه مع الصیانة.و حسن الخلق مع الدیانة و حسن الاخاء مع الامانة. و نیز از حارث روایت کند که گفت : لکل شی ٔ جوهر و جوهرالانسان العقل و جوهرالعقل التوفیق . ابونعیم بچند روایت از حارث و حارث بچند روایت از ابن مسعود روایت کند که : شغل النبی صلی اﷲ و سلم من امرالمشرکین فلم یصل الظهر و والعصر والمغرب والعشاء فلما فرغ صلاهن ّ الاول فالاول و ذلک قبل ان تنزل صلاة الخوف . و خطیب از حسن بن محمدالخلال و حسن بچند روایت از حارث و حارث بچند روایت از ابی الدرداء آرد که پیغمبر (ص ) فرمود «افضل ما یوضع فی میزان العبد یوم القیامة حسن الخلق » و نیزابونعیم بچند روایت از حارث نقل کند که گفت عبدالعزیزبن عبداﷲ این شعرها مرا انشاد کرد:
الخوف اولی بالمسَ
ی ٔ اذا تألّه والحزن
والحب یحسن بالمط
یع و بالنقی من الدرن
والشوق للنجباء والَ
أبدال عند ذوی الفطن .
ابوالحسن محمدبن عبدالواحد بچند روایت از حارث محاسبی آردکه حارث گفت : ترک الدنیا مع ذکرها صفة الزاهدین و ترکها مع نسیانها صفة العارفین و نیز ابونعیم بنقل ازجعفر خلدی آرد که جنیدبن محمد گفت : حارث محاسبی به خانه ٔ ما می آمد و میگفت بصحرا بیرون شویم ، او را میگفتم : مرا از عزلت و امنیت بر نفس خود بدر می آری و بسوی بلیّات و آفات و رؤیت شهوات می کشانی . حارث میگفت : با من بدر آی و مترس . با وی میرفتم . راه از هر چیزخالی مینمود، و چیزی را که مکروه بداریم نمیدیدیم وچون بجائی که می نشست می رسیدیم مرا میگفت : از من سؤال کن . او را میگفتم سوءالی ندارم وی میگفت : آنچه دردلت افتد از من بازپرس پس ازآن سوءالها بر من هجوم میکرد و من پرسیدن میگرفتم و حارث بجواب می پرداخت و چون بخانه میشدم آنها را کتابها میساخت . و نیز گوید جنید را شنیدم که گفت : حارث را بسیار میگفتم : عزلتی ُانسی . حارث می گفت چند گوئی : انسی و عزلتی ؟ اگر نیمی از خلق بمن نزدیک شوند بدانها انس نگیرم و اگر نیم دیگر از من دوری گزینند از دوری آنها مرا وحشتی نباشد و نیز گوید جنید را شنیدم که گفت : حارث سخت بدحال و بی چیز بود و روزی که بدرخانه ٔ خود نشسته بودم بدانجای گذشت ، آثار بد حالی از گرسنگی بر روی او بدیدم او را گفتم : یا عم اگر بر ما درآیی چیزی یابی . حارث گفت چنین کنی ؟ گفتم آری و بسیار مسرور گردم . با وی بخانه شدم و شتابان آهنگ خانه ٔ عم خود، که از خانه ٔ مابزرگتر بود و هیچ گاه از خوراکهای فاخری ، که چون آنها بخانه ٔ ما یافت نگشتی ، خالی نبود، کردم و انواع طعام بیاوردم و پیش وی گذاشتم . حارث لقمه ای از آن برگرفت و بدهان گذاشت و خائیدن گرفت و آن را فرو نبرده از جای بجست و چیزی نگفت و بدر شد. چون فردای آن روزاو را بدیدم گفتم یا عم مرا مسرور داشتی و آن سرور بر من منغص کردی . حارث گفت : ای فرزند، حال سخت بد بود و کوشیدم از طعامی که مرا آوردی بخورم . اما میان من و پروردگارم علامتی است که چون مطعوم مرضی و حلال نباشد بوئی از آن بشامه ام رسد که خوردن آن نتوانم و آن لقمه در دهلیز خانه ٔ شما افکندم . خطیب بغدادی گوید احمد حنبل از آن جهت حارث را دوست نمیداشت که در علم کلام نظر می کرد و مردم را از رفتن بسوی او بازمیداشت و نیز بچند روایت از اسماعیل بن اسحاق السراج آرد که احمد حنبل روزی مرا گفت چنین شنیدم که حارث بسیار پیش تو آید اگر شود او را نزد خود خوان و مرا بجائی بنشان که سخن او شنوم و وی مرا نبیند. گفتم سمعاً و طاعة، و این سخن احمد مرا سخت پسندیده آمد، قصد حارث کردم و خواستم که با اصحاب خود آن شب را پیش ما آید، حارث بپذیرفت و گفت اصحاب من بسیارند، ارده و خرمای بسیاری فراهم کن و ایشان را، چیزی برآن میفزا. آنچه فرمود کردم و پیش احمد شدم و ماجری بگفتم ، پس از مغرب به خانه ٔ ما آمد. و به غرفه ای رفت به ورد خود پرداخت . حارث و اصحاب وی بیامدند و طعام بخوردند و پس از آن نماز عشا گذاردند یاران در خدمت حارث خاموش بنشستند و تا نیمی از شب گذشته کسی لب به سخن نگشود، سپس یکی از آنان به سخن درآمد و حارث را مسئلتی پرسید، حارث ، سخن گفتن آغازید واصحاب کأن ّ علی رؤسهم الطیر، به سخنان او گوش فرامیداشتند، گروهی از آنان گریان و گروهی دیگر ترسان و مدهوش بودند و او همچنان رشته ٔ سخن در دست داشت . من به غرفه ای که احمد حنبل در آنجا بود شدم که بینم وی در چه حال است . او را دیدم چنان گریسته که بیهوش شده . پیش حارث و یاران وی بازگشتم آنان راهم برآن حالت که داشتند دیدم و تا بامداد نیز بر همان حالت بودند و بامدادان بپراکندند. باز نزد احمد رفتم او را متغیر حال یافتم وی را گفتم یا اباعبداﷲ چگونه یافتی ؟ احمد گفت : هرگز چون این گروه ندیده ام و هرگز علم حقایق چون سخنان این مرد نشنیده بودم ، با این حال صحبت ترا با ایشان روا نمی بینم ، پس از این برخاست و بدر شد. و نیز به چند روایت از سعیدبن عمرو بردعی آرد که گفت : ابو زرعه را، بدان گاه که در باب محاسبی و کتابهای او پرسیدند، دیدم که پرسنده را گفت : «ایاک و هذه الکتب . هذه کتب بدع و ضلالات ، علیک بالاثر، فانک تجد فیه ما یغنیک عن هذه الکتب ، قیل له هذه الکتب عبرة قال : من لم یکن له فی کتاب اﷲ عبرة فلیس له فی هذه الکتب عبرة، بلغکم ان مالک بن انس و سفیان الثوری و الاوزاعی ، والائمة المتقدمین ، صنعوا هذه الکتب فی الخطرات والوساوس و هذه الاشیاء؟ هؤلاء قوم خالفوا اهل العلم ، یاتونا مرة بالحارث المحاسبی و مرة بعبدالرحیم الدیبلی ، و مرة بحاتم الاصم ، و مرة بشقیق ، ثم قال : ما اسرع الناس الی البدع . و نیز به چند روایت از جعفربن ابی ثور آرد که گفت حارث را هنگام وفات دیدم که میگفت اگر آنچه خواهم بینم بروی شما تبسم کنم و اگر چیزی دیگر بینم آن را نشان آن بر رویم می بینید، سپس تبسمی کرد و بمرد. و نیز به چند روایت از ابوالقاسم نصرآبادی آرد که گفت : چنین شنیدم که چون حارث در باب کلام چیزی گفت احمد حنبل ویرا ترک گفت و حارث ، به خانه ای در بغداد. پنهان شد و در همان جای بمرد و بجز چهارتن کس بر وی نماز نگزارد. شیخ عطار در تذکرة الاولیا گوید: «آن سید اولیا آن عمده ٔ اتقیا آن محتشم معتبر آن محترم مفتخر آن ختم کرده ٔ ذوالمناقبی شیخ عالم حارث محاسبی رحمةاﷲ علیه از علماء مشایخ بود به علوم ظاهر و باطن و در معاملات و اشارات مقبول النفس و رجوع اولیاء وقت در همه فن بدو بود و او را تصانیف بسیار است در انواع علوم و سخت عالی همت بود و بزرگوار بود سخاوتی و مروتی عجب داشت و در فراست و حذاقت نظیر نداشت و در وقت خود شیخ المشایخ بغداد بود و بتجرید و توحید مخصوص بود و در مجاهده و مشاهده به اقصی الغایه بود و در طریقت مجتهد و نزدیک او رضا از احوال است نه ازمقامات و شرح این سخن طولی دارد. بصری بود و وفات او در بغداد بود و عبداﷲ خفیف گفت بر پنج کس از پیران ما اقتدا کنید و بحال ایشان متابعت نمائید و دیگران را تسلیم باید شد اول حارث محاسبی دوم جنید بغدادی سوم رویم چهارم ابن عطا پنجم عمروبن عثمان مکی رحمهم اﷲ زیرا که ایشان جمع کردند میان علم و حقیقت و میان طریقت و شریعت و هر که جز این پنج اند اعتقاد را شایند اما این پنج را هم اعتقاد شاید و هم اقتدا شاید و بزرگان طریقت گفته اند که عبداﷲ حفیف ششم ایشان بودکه هم اعتقاد را شاید و هم اقتدا را شاید اما خویشتن ستودن نه کار ایشان است . نقل است که حارث را سی هزار دینار از پدر میراث ماند گفت به بیت المال برید تا سلطان را باشد گفتند چراگفت : پیغمبر فرموده است و صحیح است که القدری مجوس هذه الامة؛ قدری مذهب ، گبر این امت است و پدر من قدری بود و پیغمبر علیه السلام فرمود میراث نبرد مسلمان از مغ و پدر من مغ و من مسلمانم و عنایت حق تعالی در حفظ او چندان بود که چون دست به طعامی بردی که شبهت در او بودی رگی در پشت انگشت او کشیده شدی چنانکه انگشت فرمان او نبردی او بدانستی که آن لقمه بوجه نیست . جنید گفت روزی حارث پیش من آمد در وی اثر گرسنگی دیدم گفتم یا عم طعام آرم گفت نیک آید در خانه شدم چیزی طلب کردم شبانه از عروسی چیزی آورده بودند پیش او بردم انگشت او مطاوعت نکرد لقمه در دهان نهاد بر هر چند جهد کرد فرونشد در دهان میگردانید تا دیرگاه برخاست و در پایان سرای افکند و بیرون شد بعد از آن گفت از آن حال پرسیدم حارث گفت گرسنه بودم خواستم که دل تو نگاه دارم لکن مرا با خداوند نشانی است که هرطعامی که در وی شبهتی بود به حلق من فرو نرود و انگشت من مطاوعت نکند هر چند که کوشیدم فرو نرفت آن طعام از کجا بود گفتم از خانه ای که خویشاوند من بود پس گفتم امروز در خانه ٔ من آئی گفت آیم در آمدیم و پاره ای نان خشک آوردم پس بخوردیم . گفت چیزی که پیش درویشان آری چنین باید و گفت سی سال است تا گوش من بجز ازسر من هیچ نشنیده است پس سی سال دیگر حال بر من بگردید که سر من بجز از خدای هیچ نشنید و گفت کسی را که در نماز میبینند و او بدان شاد شود متوقف بودم بدان تا نماز او باطل شود یا نه اکنون غالب ظن من آن است که باطل شود و در محاسبه مبالغتی تمام داشت چنانکه او را محاسبی بدین جهة گفتندی و گفت اهل محاسبه را چند خصلت است که بیازموده اند در سخن گفتن که چون قیام نموده اند بتوفیق حق تعالی به منازل شریف پیوسته اند و همه چیزها به قوت عزم دست دهد و به قهر کردن هوی و نفس که هر کرا عزم قوی باشد مخالفت هوی بروی آسان باشد پس عزم قوی دار و بر این خصلتها مواظبت نمای که این مجرب است . اول خصلت آن است که به خدای سوگندیاد نکنی نه براست و نه بدروغ و نه بسهو و نه بعمد و دوم از دروغ پرهیز کنی و سوم وعده خلاف نکنی چون وفا توانی کرد و تا توانی کسی را وعده مده که این به صواب نزدیک است و چهارم آنکه هیچ کسی را لعنت نکنی اگر چه ظلم کرده باشد و پنجم دعاءبد نکنی نه به گفتار و نه به کردار و مکافات نجوئی و برای خدای تحمل کنی و ششم بر هیچ کسی گواهی ندهی نه به کفر و نه به شرک و نه به نفاق که این به رحمت بر خلق نزدیک تر است و از مقت خدای تعالی دورتر است و هفتم آنکه قصد معصیت نکنی نه در ظاهر و نه در باطن وجوارح خود را از هم بازداری و هشتم آنکه رنج خود برهیچ کسی نیفکنی و بار خود اندک و بسیار از همه کس برداری در آنچه بدان محتاج باشی و در آنچه بدان مستغنی باشی و نهم آنکه طمع از خلایق بریده گردانی و از همه نا امید شوی از آنچه دارند و دهم آنکه بلندی درجه و استکمال عزت نزدیک خدای و نزدیک خلق بر آنچه خواهددر دنیا و آخرت بدان سبب توان کرد که هیچ کس را نبینی از فرزندان آدم علیه السلام مگر که او را از خود بهتر دانی و گفت مراقبت ، علم دل است در قرب حق تعالی و گفت رضا، آرام گرفتن است در تحت مجاری احکام و گفت صبر نشانه ٔ تیرهای بلا شدن است و گفت تفکر اسباب را به حق قایم دیدن است و گفت تسلیم ثابت بودن است در وقت نزول بلا بی تغیری در ظاهر و باطن و گفت حیا باز بودن است از جمله خوهای بد که خداوند بدان راضی نبود وگفت محبت میل بود بهمگی بچیزی پس آن را ایثار کردن است بر خویشتن بتن و جان و مال و موافقت کردن در نهان و آشکارا پس بدانستن که از تو همه تقصیر است و گفت خوف آن است که البته یک حرکت نتواند کرد که نه گمان او چنان بود که من بدین حرکت مأخوذ خواهم بود در آخرت . و گفت علامت انس بحق وحشت است از خلق و گریز است از هر چه خلق در آن است و منفرد شدن بحلاوت ذکر حق تعالی بر قدر آنکه انس حق در دل جای میگیرد بعد از آن انس بمخلوقات از دل رخت بر میگیرد و گفت صادق آن باشد که او را باک نبود اگرش نزدیک خلق هیچ مقدار نماند و جهت صلاح دل خویش داند و دوست ندارد که مردمان ذره ای اعمال او ببینند و گفت در همه کارها از سستی عزم حذر کن که دشمن در این وقت بر تو ظفر یابد و هر گاه که فتور عزم دیدی از خود هیچ آرام مگیر و بخدای پناه جوی . و درویشی را گفت کن للّه والا لاتکن ، گفت خدای را باش و اگر نه خود مباش این نیکو سخنی است و گفت سزاوار است کسی را که نفس خود را بریاضت مهذب گردانیده است که او را راه بنماید به مقامات و گفت هر که خواهدکه لذت اهل بهشت یابد گو در صحبت درویشان صالح قانع باش و گفت هر که باطن خود را درست کند بمراقبت و اخلاص ، خدای تعالی ظاهر او را آراسته گرداند به مجاهده و اتباع سنت و گفت آنکه بحرکات دل در محل غیب عالم بود بهتر از آنکه بحرکات جوارح عالم بود و گفت پیوسته عارفان فرو می روند در خندق رضا و غواصی میکنند دربحر صفا و بیرون می آرند جواهر وفا تا لاجرم به خدای می رسند در سر و خفا و گفت سه چیز است که اگر آن را بیابند از آن بهره بردارند و ما نیافتیم دوستی نیکو با صیانت و با وفا و با شفقت . و نقل است که تصنیفی می کرد درویشی از وی پرسیدکه معرفت حق حق است بر بنده یا حق بنده برحق او بدین سخن ترک تصنیف کرد یعنی اگر گوئی معرفت بنده بخود می شناسد و بجهد خود حاصل میکندپس بنده را حقی بود بر حق و این روا نبود و اگر معرفت حق حق بود بر بنده روا نبود که حق را حقی بباید گزارد اینجا متحیر شد و ترک تصنیف کرد دیگر معنی آن است که چون معرفت حق حق است تا از جهت کرم این حق بگزارم کتاب کردن در معرفت به چه کار آید. حق خود آنچه حق بنده بود بدو دهد که اَدّبنی رَبّی اگر کسی بود که حق آن حق خواهد گزارد در معنی اِنَّک لاَتهدی مَن احببت ؛ بود لاجرم ترک تصنیف کرد. دیگر معنی آن است که معرفت حق حق است بر بنده بدان معنی که چون حق بنده رامعرفت داد بنده را واجب است حق آن گزاردن چون هر حق که بنده بعبادت خواهد گزارد هم حق حق خواهد بود و بتوفیق او خواهد بود پس بنده را حقی که بود با حق حق حق گزارد پس کتاب تصنیف کرد (کذا) واﷲ اعلم بالصواب .ابن مسروق گفت که حارث آن وقت که وفات میکرد بدرمی محتاج بود و از پدرش ضیاع بسیار مانده بود هیچ نگرفت و هم در آن ساعت که دست تنگ بود فرو شد. رحمةاﷲ علیه رحمة واسعة - انتهی .
و بنا بگفته ٔ سمعانی ازیزیدبن هارون و محمدبن کثیر کوفی و جز آنان روایت دارد و ابوالعباس احمدبن مسروق طوسی و غیر او از وی روایت کنند ونیز سمعانی آرد که ابوعلی فقیه گفت حارث محاسبی را به باب الطاق بمیان راه ، دیدم که با پدر خود در آویخته بود و مردم بدیشان گرد آمده بودند، و او پدر را میگفت مادرم را طلاق ده که تو بر دینی هستی و او بر دین دیگری باشد. و نیز گوید که ابوالقاسم نصرآبادی گفت : چنین شنیدم که حارث محاسبی چیزی در باب کلام بگفت و احمد حنبل از او دوری گزید. و نیز آرد که احمدبن حنبل حارث را، از آن جهت انکار می کرد که در علم کلام نظر داشت و در آن کتابی چند ساخته بود و بدین سبب مردم از دور او به پراکندند و حارث ، به بغداد،پنهان میزیست و او را در زهد و اصول دیانات و رد مخالفین ، از معتزله و رافضه ، کتابهائی است و کتب او رافوائد کثیره و منافع بسیار است . و هم سمعانی گوید که ابو علی بن شاذان ، کتاب دماء حارث را ذکر کرد و گفت اصحاب ما امر دمائی را که بین صحابه جاری شده بر این کتاب قرار داده اند و از جمله کتابهای او کتاب «الرعایة لحقوق اﷲ عزوجل » است حاجی خلیفه گوید که در این کتاب مطالبی است که در شرع نیامده و از این روآنگاه که بدست ابوزرعه ٔ رازی رسید گفت این بدعت باشد. و نیز او راست کتاب «التوهم » و کتاب «التفکر والاعتبار». جامی ، در نفحات الانس ، گوید: «حضرت حارث بن الاسد المحاسبی از طبقه ٔ اولی است : کنیت او ابوعبداﷲ است و از علمای مشایخ است و قدماء ایشان . جامع بوده میان علوم ظاهری و علوم اصول و معاملات و اشارات ، وی را تصانیف بوده و استاد بغدادیان است و باصل از بصره است اما در بغداد برفته از دنیا در سنه ٔ ثلث و اربعین و مأتین ، پس ازاحمد حنبل بدوسال و از سخنان حارث است که : من صحح بالمراقبة والاخلاص زین اﷲ ظاهره بالمجاهدة و اتباع السنة و هم وی گوید: من لم یهذب نفسه بالریاضات لا یفتح له السبیل الی سنن المقامات . ابوعبداﷲ خفیف گوید: اقتدوا الخمسة من شیوخناوالباقون سلموا(؟) احوالهم : حارث المحاسبی والجنید و رویم و ابن العطا و عمروبن عثمان المکی قدس اﷲ تعالی اسرار هم لانهم جمعوا بین العلم والحقایق . و هم حارث محاسبی گفته : صفة العبودیة ان لاتری لنفسک ملکا و تعلم انک لا تملک لنفسک ضراً و لا نفعا. گویند حارث محاسبی قدس سره چهل سال بروز و بشب پشت بدیوار باز ننهاده و جز بدو زانو ننشست از او پرسیدند که چرا خودرا بتعب میداری گفت شرم دارم که در حضرت بمشاهده بنده وار ننشینم ». وفات حارث در 243، ببغداد بود و بیش از چهارکس بر جنازه ٔ وی نماز نگزاردند. رجوع به الفهرست ابن ندیم چ مصر ص 261 و کشف المحجوب چ لنینگراد ص 159، 194، 219، 223، 225، 226، 227، 321، 368، 397،434 و تاریخ بغداد ج 8 صص 211 - 217 و تذکرةالاولیاءچ لیدن ج 1 ص 225، 226، 227، 228، 229 و ج 2 ص 1، 6، 115، 259، 260، 292 و انساب سمعانی ورق 509 و مناقب احمد حنبل تألیف ابن جوزی ص 121، 185، و صفوة الصفوة ابن جوزی ج 2 ص 207، 208، و وفیات الاعیان چ تهران ص 137 و نفحات الانس چ نول کشور ص 35 و کشف الظنون چ استانبول ج 1 ص 574 و روضات الجنات ص 206 و قاموس الاعلام ج 6 ص 4173 و اعلام زرکلی ج 1 ص 201 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن اسدبن عبدالعزی بن جعونةبن عمروبن القیس بن رزاح بن عمروبن سعدبن کعب الخزاعی . او بگفته ٔ هشام بن الکلبی ، درک صحبت رسول (ص ) کرده است . رجوع به عقدالفرید چ محمد سعید العریان ج 3 ص 333 و کتاب الاصابة چ مصر سنه ٔ 1323 ج 1 ص 286 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن شریح منقری . شیخ طوسی در رجال خود وی را از صحاب امام باقر شمرده است . رجال مامقانی ج 1 ص 245.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن افلح . محدث است .و ابن معین گوید او ثقه نیست و ساجی و عقیلی او را از زمره ٔ ضعفا گفته اند. علی بن الحسین بن الجنید از وی روایت کند و او را ثقه خواند و ابن النجار ذکر او می آورد و مروان بن معاویه از او روایت دارد و حدیث «من صلی فی هذاالمسجد، یعنی مسجد قباء، کان له عدل عمرة» را محمدبن یحیی از طریق حارث از ابن عمر روایت کند. رجوع به لسان المیزان چ حیدرآباد ج 2 ص 147 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن الأیهم .یکی از پادشاهان غسانی است که بیست و دو سال ملک رانده است . رجوع به مجمل التواریخ والقصص ص 176 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن الازمع [ الهمدانی ]بن ابی تینه بن عبداﷲبن مرابن مالک بن حرب بن حارث بن سعدبن عبداﷲبن وداعة.ابن عبدالبرو عبدان او را صحابی گفته اند وی در اواخر روزگار معاویه وفات کرده است . و ابن شاهین او را تابعی میگوید و گوید درک جاهلیت نیز کرده است . ابن سعد نسب او را بنحو مذکور آورده و در طبقه ٔ اولی از تابعین اهل کوفه شمرده است و گوید در اواخر زمان معاویه وفات کرد. بخاری نیز ذکر او کرده است ابن ابی حاتم و مسلم و ابن حبان و خلیفةبن خیاط او را در زمره ٔ تابعین ذکر میکنند. رجوع بکتاب الاستیعاب ج 1 ص 108 و رجوع به کتاب الاصابة چ مصر سنه ٔ 1323 ج 2 ص 53 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن الاسلت ، عامربن جشم بن وائل بن زیدبن قیس بن عامربن مرةبن مالک بن الاوس الاوسی . مکنی به ابوقیس ، در نام او اختلاف است و او را حارث وصیفی و عبداﷲ و صرمت خوانده اند.وی یکی از بزرگان عرب است در جاهلیت و اوائل اسلام ، و در شجاعت و شعر عدیل قیس بن الحطیم می باشد. در اسلام او نیز اختلاف است و ابو عبید قاسم بن السلام در ترجمه ٔ حال پسر وی ، عقبة، گوید: او و پدرش را صحبت بود. در جاهلیت پیرو دین حنیفیه بود و در این دین اعلم مردم بشمار میرفت . حارث سفری بشام کرد و بر آل جفنه فرودآمد و اکرام و احترام یافت ، و از رهبانان و احبار سوءالات کرد، ایشان او را بدین خود خواندند لکن حارث نپذیرفت و گفت من بر دین ابراهیم باشم . سپس ، برای انجام اعمال عمره ، به مکه رفت و زیدبن عمروبن نفیل را بدید و با وی سخن گفت . حارث میگفت : کسی بر دین ابراهیم جز من و زیدبن عمرو نباشد. و گویند او صفات پیغمبر(ص ) و هجرت او را به یثرب از پیش می گفت ، و او وقعه ٔبعاث را که پنج سال پیش از هجرت روی داد دریافته بود و چون پیغمبر (ص ) بمدینه رفت ، حارث بخدمت او شد و پرسید که مردمان را بچه چیز دعوت فرمایی پیغمبر (ص ) برخی از شرائع اسلام را برای او ذکر فرمود حارث گفت : «ما احسن هذا و اجمله » لکن اسلام نیاورد و گفت در کارخود نگرم و باز گردم و پس از این پیوسته قوم خویش را به پیروی پیغمبر (ص ) میخواند و میگفت «استبقوا الی هذا الرجل » و ده ماه پس از هجرت ، و فات کرد و گویندچون حارث را مرگ فرا رسید پیغمبر (ص ) کس بدو فرستادو فرمود: «لااله الا اﷲ» گوی تا ترا بدان شفاعت کنم وگویند که در آن حال کلمه ٔ توحید از او بشنیدند. و ابوعمر گوید در اسلام او نظر است و از ابن اسحاق روایت شده است که حارث بگریخت و بمکه رفت و تا سال فتح مکه ، در آن جای ، با قریش ، ببود. ابو موسی بنقل از مستغفری و او بنقل از ابن جریح از عکرمه آرد که آیه ٔ «لا یحل لکم ان ترثوا النساء کرها» (قرآن 19/4) در باره ٔحارث و زن او، کبشة بنت معن بن عاصم ، نازل شده است . و بنظر طبری ، و جز او، منقول از ابن جریج آیه راجع به پسر حارث و کبشه «ولا تنکحوا مانکح آباؤکم من النساء» (قرآن 22/4) است و گویند که این آیه درباره ٔ حارث و زن او کبشه ، و پسر وی نازل گردیده است . و قصه ٔ آن چنان است که حارث را زنی کبشه نام بود و چون وفات یافت ، پسر او، زن پدر را خواستگاری کرد، زن بخدمت پیغمبر رفت و گفت حارث در گذشت و پسر او که از نکوکاران قبیله است مرا بزنی خواهد، پیغمبر خاموش ماند و پاسخی نفرمود و سپس آیه ٔ: «ولا تنکحوا...» نازل گردید. گویند این اولین زن است که بر پسر شوهر خود حرام گردید. و از اشعار او است :
و تکرمهاجاراتها فیزرنها
و تعتل من اتیانهن فتعذر.
رجوع به کتاب الاصابة چ مصر سنه ٔ 1323 ج 7 ص 158 و 159 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن البرضاء. رجوع به حارث بن مالک بن قیس بن عوذبن جابر... شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن الحکم بن العاص بن امیةبن عبد شمس اموی ، برادر مروان بن حکم است .

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن الذهلی . شاعری است عرب که از شعر او در الحماسه آمده است . او راست :
قومی هُم ْ قتلوا اُمیم َ اخی
فاذا رمیت یصیبنی سهمی
ولئن عفوت لا عفون جلالا
و لئن قرعت لا وهنن عظمی .

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن الشرید. از بزرگان بنی عامر و از رؤساء یوم النفرات بود و در این جنگ بنی عامر بر بنی عبس غلبه کردند.رجوع بعقدالفرید چ محمد سعیدالعریان ج 6 ص 6 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن الیهیم . شانزدهم از ملوک غسانیه او بیست و دو سال و پنج ماه مالک تاج و تخت بود. رجوع به حبیب السیر جزو 2 از ج 1 ص 93 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن عبداﷲبن نوفل . ابن قتببه داستانی از او نقل کند. رجوع به ج 1 عیون الاخبار ص 255 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن انس بن مالک بن عبیدبن کعب الانصاری از بنی النبیت است . موسی بن عقبه گوید: او غزوه ٔ بدر را دریافت . و ابو عمر گوید: شاید که این حارث همان حارث بن انس بن رافع باشد، لکن عسقلانی بطور قطع می گوید که این حارث بن انس غیر از حارث بن رافع انصاری است رجوع به کتاب الاصابه چ شرکة طبعالکتب العلمیة بمصر سنه ٔ 1323 ج 1 ص 287 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن انعم . محدث است و از بعض از تابعین روایت دارد ابن ابی حاتم او را مجهول میشمارد لکن ابن حبان وی را در زمره ٔ ثقات آورده است . رجوع به لسان المیزان چ حیدرآباد ج 2 ص 147 و 148 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن اوس ابن لوذان بن حارثةبن عدی انصاری اوسی . مکنی به ابو سعد. محدث است و طبری گویدکه وفات او در سنه ٔ 94 هَ . ق . است . رجوع به کتاب الاصابة چ مصر سنه ٔ 1323 و ج 1 ص 287 و ج 7 ص 84 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن اوس ثقفی . بقول ابن سعد، صحابی است و گوید او غیر حارث بن عبداﷲبن اوس است وابوحاتم و بغوی و ابن حبان نیز همین عقیده دارند ولی بعضی گویند که این دو یکی باشند. و از کتاب استیعاب هم چنین بر می آید. حارث از مردم حجاز و ساکن طائف بود. و ولیدبن عبدالرحمن و عمروبن عبداﷲبن اوس از وی روایت کنند. رجوع به کتاب استیعاب چ حیدرآباد ج 1 ص 112 و کتاب الاصابة چ مصر سنه ٔ 1323 ج 1 ص 287 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن اوس بن رافعبن امری ٔ القیس بن زیدبن عبدالاشهل الانصاری الأوسی الأشهلی . صحابی است . ابو معشر گوید او غزوه ٔ بدر را دریافت و ابن لهیعه ، بنقل از ابی الاسود، نام پدر او را «اشیم » می آرد. و بعضی او را همان حارث بن انس ابن رافع می شمارند. رجوع به کتاب الاصابه ، چ مصر سنه ٔ 1323 ج 1 ص 286 و 287 و رجوع به حارث بن انس شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن اوس بن عتیک (عتاب ) ابن عمروبن عبدالاعلم بن عامربن زعورأبن جشم بن حارث بن خزرج الانصاری . صحابی است . قداح ، در نسب انصار ذکر او آورده وابن سعد گوید که او غزوه ٔ احد، و غزوات پس از آن ، را دریافته است و در وقعه ٔ اجنادین بقتل رسیده است . رجوع به کتاب الاصابة چ مصر سنه ٔ 1323 ج 1 ص 287 شود.

حارث . [ رِ ] (اِخ ) ابن عمیر. تابعی است .