کاخ نظامیه

کاخ نظامیه . [خ ِ ن ِ می ی َ / ی ِ ] (اِخ ) از بناهای دوره ٔ قاجاریه .عباس اقبال مدیر مجله ٔ یادگار نویسد: یقیناً اغلب مردم طهران یک قسمت از عمارت باشکوه نظامیه را که اکنون مرکز کافه ای است به اسم «لقانطه » مکرر دیده و تالار مجلل آن را که در سال 1270 هَ . ق . شروع و تزیین و نقاشی آن در حدود 1273 به انجام رسیده است دیده اند. این عمارت جزء باغ بسیاربزرگی بوده است که حالیه تجزیه شده ، تنها همین قسمت که در ضلع شمالی آن قرار داشته امروز باقی مانده است . این باغ و عمارت را میرزا آقاخان اعتمادالدوله صدراعظم نوری که پس از مرحوم مغفور میرزا تقیخان امیرکبیر فراهانی به صدارت نشست در خارج از طهران آن وقت که به خیابان چراغ برق حالیه منتهی میشد برای پسر بزرگ خود میرزا کاظم ساخته ،میرزا کاظم خان که نظام الملک و شخص دوم مملکت لقب داشت همان کسی است که در سال 1267 پس از قتل مرحوم امیرکبیر شوهر زوجه ٔ محبوبه ٔ این مرد بزرگ امیرزاده ملقبه به عزةالدوله شد، و ناصرالدین شاه به عنف خواهر تنی خود را پس از کشتن امیرکبیر وادار کرد که به ازدواج میرزا کاظم خان پسر اعتمادالدوله ٔ نوری درآید.
تالار عمارت نظامیه در داخل در هر چهار طرف متضمن پرده های نقاشی است که سراسر چهار طرف دیوار داخلی تالار را پوشانده ، در قسمت غربی ناصرالدین شاه بر تخت جلوس کرده و صدراعظم و پسرش نظام الملک و پسران خردسال شاه در دو طرف تخت او ایستاده اند. سه طرف دیگر نقش کلیه ٔ رجال و اعیان و ارباب مناصب لشکری و کشوری است که صورت همه بحال ایستاده نموده شده است . در گوشه ٔ شمال شرقی تالار در یک پرده صورت نمایندگان مختار خارجه نقش است که دریک طرف ایشان میرزا سعیدخان وزیر دول خارجه نموده شده و در طرف میرزا عباس خان منشی اول این وزارتخانه . میرزا سعیدخان انصاری که بعدها مؤتمن الملک لقب گرفت و از منشیان زبردست امیر کبیر بود، در تاریخ ربیعالثانی 1268 که میرزا محمدعلیخان شیرازی وزیر دول خارجه فوت کرد به کفالت وزارت خارجه منصوب شد و درست یک سال بعد عنوان وزیر دول خارجه را یافت و این دوره ازوزارت او تا شعبان 1290 یعنی تا تاریخی که حاجی میرزا حسینخان مشیرالدوله وزارت خارجه را هم ضمیمه ٔ مشاغل صدارت خود نمود طول کشید.
اما میرزا عباسخان تفرشی منشی اول وزارت خارجه در این تاریخ نیزاز منشیان مرحوم امیرکبیر بود و در مدت وزارت خارجه ٔ میرزا محمد علیخان شیرازی و میرزا سعیدخان مؤتمن الملک همواره در دفتر این وزارتخانه به سمت منشیگری خدمت میکرد تا آنکه بعدها قوام الدوله لقب یافت و در 1305 که یحیی خان مشیرالدوله از وزارت خارجه برکنار شدوزیر خارجه گردید و او تا هجدهم محرم 1314 که تاریخ فوت وی است همچنان در این مقام بود.
در این قسمت از نقاشیهای تالار نظامیه چنانکه مشاهده میشود فقط تصویر سه تن از نمایندگان خارجه نموده شده : اول حیدر افندی کاردار سفارت عثمانی ، دوم لاگووسکی کاردار سفارت روسیه ، سوم کنت گوبینو کاردار سفارت فرانسه که در سال 1237 به این مأموریت به طهران آمده بود.
نکته ٔ مهم اینکه در این پرده صورتی از نماینده ٔ انگلیس دیده نمیشود. علت این مسأله تیرگی روابط بین ایران و انگلیس در این تاریخ مخصوصاً نقار سختی بود که بین میرزا آقاخان صدراعظم و چارلس موری وزیر مختار انگلیس بروز نموده و منجر به قهر کردن موری از طهران بتاریخ ربیعالثانی 1272 شده بود.
دولت ایران در سال 1272 سلطان مراد میرزا حسام السلطنه فرمانفرمای خراسان را به لشکرکشی به هرات و تسخیر آنجا واداشت و انگلیسها که از این قضیه راضی نبودند و میکوشیدند که این ولایت را از ایران مجزا کنند به وزیر مختار خود دستور داده بودند که برای ترک طهران و قطع روابط سیاسی با ایران پی بهانه بگردد. موری هم بدگوئی از شاه و صدارعظم را روزبروز در طهران بیشتر میکرد تا آنجا که این صحبت ها بگوش ناصرالدین شاه رسید و شاه در ربیعالثانی 1272 متغیرانه دستخطی راجع به سوء معامله و مراتب بی ادبی آن وزیر مختار خطاب به میرزا آقاخان نوشت و دستور داد که عین آن را میرزا عباس خان منشی اول وزارت خارجه و میرزا ملکم خان مترجم آن وزارتخانه به اطلاع نمایندگان دیگر دول بیگانه مقیم طهران برسانند و ایشان نیز چنین کردند. فاش شدن مضمون این دستخط چارلس موری را بر آن داشت که بیرق انگلیس را در طهران بخواباند و طهران را ترک گوید. متعاقب حرکت او از طهران بود که دولت انگلیس رسماً به ایران اعلان جنگ کرد و به بوشهر و محمره لشکر پیاده نمود.
غرض از این بحث آنکه اگرچه بنای نظامیه در 1270 شروع شده تاریخ اتمام پرده های نقاشی آن و نصب آنها در تالار زودتر از سال 1273 که در آن کنت گوبینو تازه بعنوان کاردار ایران آمده بوده است انجام نگرفته است . (مجله ٔ یادگار سال دوم 1324 شماره ٔ ششم صص 51 - 54).