افلاک

اَفلاک
جمع فلک به معنی گردون، چرخ یا سپهر، و در مفهوم کلی مترادف آسمان هاست. در نجوم یا هیئت قدیم به فلک های نُه گانه یا مجموعه کره های تودرتو، دوار و نامرئی گفته می شد که برای آن ها حرکت دورانی ذاتی تصور می کردند. این نُه فلک به ترتیب عبارت بودند از نخست فلک قمر، دوم فلک عُطارِد (تیر)، سوم فلک زهره (ناهید)، چهارم فلک شمس (مهر)، پنجم فلک مریخ (بهرام)، ششم فلک مشتری (برجیس)، هفتم فلک زحل (کیوان)، هشتم فلک بروج (ثوابت/ستارگان) و نهم فلک اتلس (اطلس) که فلک اعظم، فلک اعلی و فلک افلاک نیز نامیده می شد. فلک آخر را محیط بر همۀ عالم جسمانی می دانستند و آن را با مفهوم عرش در شرع برابر می گرفتند. در فلک الافلاک هیچ ستاره ای جای نداشت و فراتر از آن نه خلأ بود و نه ملأ. به باور پیشینیان، این فلک در هر شبانه روز یک دور از شرق به غرب، بر گرد محور خود، که محور عالم و محور معدل النهار نیز بود، می چرخید. متوسل شدن به فرض نادرست وجود افلاک راهی بود که منجمان پیشین برای تبیین یا توجیه حرکت های واقعی و ظاهری اجسام آسمانی ابداع کرده بودند. آنان افلاک را به کلی و جزئی تقسیم می کردند. هر فلک کلی به سطح کروی شفاف و مماس دیگری محدود می شد و مرکز مشترک هر دو کره، مرکز عالم (زمین) بود. هر جسم آسمانی بین یکی از کره های دوگانه قرار می گرفت و فلک کلیِ مربوط به هر یک از سیاره های هفت گانه (خورشید، ماه، عُطارِد، زهره، مریخ، زحل، مشتری) را به دلیل شباهت هایشان به فلک البروج، فلک ممثّل نیز می نامیدند. به علت پیچیده بودن حرکات خاص سیاره ها و دشواری توجیه آن با افلاک ممثل، بر آن ها افلاک جورواجور دیگری با حرکت های ویژه قائل می شدند؛ مثل فلک خارج از مرکز، فلک حامل، فلک تدویر، فلک مایل و فلک مدیر. از این میان، فلک ماه از همه به زمین نزدیک تر بود و کره های آتش، هوا، آب و خاک به ترتیب در زیر آن واقع می شدند. در حال حاضر، با توجه به اثبات منظومۀ خورشیدْمرکزِ کُپرنیک، قانون جاذبۀ عمومی نیوتون و پیشرفت و بالندگی دانش اخترشناسی، فرض ها و تخیلات مربوط به افلاک چندگانه منسوخ شده است.