تاز

تاز. (اِمص ) تاختن . (فرهنگ جهانگیری ) (شرفنامه ٔ منیری ) (فرهنگ خطی کتاب خانه ٔ مؤلف ). با «با»بمعنی تاختن . (غیاث اللغات ). || (نف مرخم ) تازنده . (شرفنامه ٔ منیری ) (فرهنگ خطی کتابخانه ٔ مؤلف ) (فرهنگ رشیدی ). و آنرا تازنده گویند. (آنندراج ) (انجمن آرا). بمعنی تازنده نیز آمده است . (برهان ). اسم فاعل از تاختن ، در صورتی که با لفظ دیگر منضم شده اسم فاعل مرکب سازد مثل اسب تاز. (فرهنگ نظام ).
- تندتاز ؛ تیزتاز. تندتازنده . تنددونده :
نشست از بر باره ٔ تندتاز
همی رفت و با او بسی رزمساز.

فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج 3 ص 861).

همانگه پدید آمد از دشت باز
سپهبد برانگیخت آن تندتاز.

(شاهنامه ایضاً ج 4 ص 1053).

- تیزتاز ؛ تیزتازنده . تنددونده :
پدید آمد از دور چیزی دراز
سیه رنگ و تیره تن و تیزتاز.

فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج 1 ص 18).

دگر موبدی گفت کای سرفراز
دو اسپ گرانمایه ٔ تیزتاز
یکی زآن بکردار دریای قار
یکی چون بلور سپید آبدار
بجنبند و هر دو شتابنده اند
همان یکدگر را نیابنده اند.

فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج 1 ص 208).

یکی کاروان جمله شاهین و باز
بچرز و کلنگ افکنی تیزتاز.

نظامی .

رجوع به تیزتاز شود.
- دیرتاز؛ دیرتازنده . کندرو :
بده پند و خاموش یک چند روزی
یله کن بدین کره ٔ دیرتازش .

ناصرخسرو (دیوان ص 229).

رجوع به تندتاز شود.
و این کلمه بدین صور نیز ترکیب شده است : پیش تاز، یکه تاز، ترکتاز، عنان تاز :
جریده بهر سو عنان تاز کن .

نظامی .

|| (فعل امر) امر به تاختن نیز هست . (آنندراج ) (انجمن آرا). و امر به تاختن . (فرهنگ رشیدی ). و امر به تاختن هم هست یعنی بتاز. (برهان قاطع). فعل امر از تاختن که در تکلم به اضافه ٔ «به «»بتاز» استعمال میشود. (فرهنگ نظام ). «متاز» نهی «تاز» است :
گر این غرم دریابد او را، متاز
که این کار گردد برِ ما دراز.

فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج 7 ص 1935).

|| (اِمص ) بمعنی تاخت که مرادف تاز است . (آنندراج ) (انجمن آرا). بمعنی تاخت . (فرهنگ رشیدی ). اسم مصدر ازتاختن مثل تاخت و تاز و غیره . (فرهنگ نظام ) :
گورساق و شیرزهره یوزتاز و غرم تک
پیل گام و گرگ سینه ، رنگ تاز و گرگ پوی .

منوچهری (دیوان چ دبیرسیاقی ص 111).

شیرگام وپیل زور و گرگ پوی و گورگرد
ببردو، آهوجه و روباه عطف و رنگ تاز.

منوچهری (ایضاً ص 42).

تا میان بسته اند پیش امیر
در تک و تاز کار و کاچارند.

ناصرخسرو.

تاز. (ص ، اِ) معشوق و محبوب را گویند. (برهان ) (آنندراج ) (انجمن آرا). محبوب را گویند. (فرهنگ جهانگیری ). محبوب . (غیاث اللغات ) (فرهنگ رشیدی ). محبوب و معشوق . (فرهنگ نظام ) :
بدو گفت مادر که ای تاز مام
چه بودت که گشتی چنین زردفام ؟

فردوسی .

با این همه در علم فروگفتن تازان
گه عامی صرفیم و گهی خواجه امامیم
زآنروی که دام دل هر تاز مدام است
مولای مدامیم و مدامیم و مدامیم .

سوزنی (از فرهنگ جهانگیری ).

|| فرومایه و سفله . (فرهنگ خطی کتابخانه ٔ مؤلف ). فرومایه که به عربی سفله خوانند. (برهان ). فرومایه که بتازیش سفله خوانند. (شرفنامه ٔ منیری ). || امردی که مایل به فساق باشد. (فرهنگ رشیدی ) (آنندراج ) (انجمن آرا) (فرهنگ نظام ). پسر امرد و مترش ضخیم را گویند که پیوسته با فاسقان صحبت دارد. (برهان ). مکیاز. بی ریش . مخنث . بغا. کنده . پشت پای :
عمرو خلقان گر بشد شاید که منصور عمر
لوطیان را تا زید هم تاز و هم مکیاز بس .

کسایی .

مرا که سال بهفتادوشش رسید، رمید
دلم ز شلّه ٔ صابوته و ز هرّه ٔ تاز .

قریع.

ای خواجه نشاطی من ای شهره رفیق
در جستن تاز من نبودت توفیق .

سوزنی .

هریکی را ز سیلی و لت تاز
سبلت و ریش و خایگان کنده .

سوزنی .

بودی تو مرا یار و ولی نعمت و معشوق
بودی تو مرا تاز و بر آن ره شد چون تار.

سوزنی .

دریغ مرد حکیمی که تازرا پس پشت
هماره چون در دروازه ، پشت بان بلند.

سوزنی .

کرد بکابین زن و مزد تاز
گردن من در گرو وام ...َر.

سوزنی .

تاز مسافر چو درآیدز راه
پیش برم تا دم دروازه ...َر.

سوزنی .

تاز چو دیدم زمانْش ندْهم یک دم
تا ننمایم وثاق و حجره و جایم .

سوزنی .

عاجز بیچاره من ِ گشته تاز
کرد مرا عاجز و بیچاره ...َر
تاز نمانده ست که نسپوختم
در گذر تیزش صدباره ...َر.

سوزنی .

نرم کنم تاز را گهی بدرشتی
گاه غلامباره را چو سرمه سرایم .

سوزنی .

دعوت تازان همی کنم بشب عید
زآنکه ندانم بروز عید کجایم .

سوزنی .

چه وفا خیزدت ز تاز و جلب
یاری از روشنان چرخ طلب .

اوحدی (از آنندراج ).

|| مخفف تازه ، از لطائف . (غیاث اللغات ) :
بوستان از ابر و خورشید است تاز.

مولوی .

|| کلمه ٔ تاجیک شاید در اصل همان تازیک [تاز، اسم + َیک ، پساوند نسبت ] و بمعنی بدوی و چادرنشین باشد. محمد معین در حاشیه ٔ برهان ذیل کلمه ٔ تازی آرد: در پهلوی تاژیک . ایرانیان قبیله ٔ طی ، از قبایل یمن را که با آنان تماس بیشتر داشتند (در عهد انوشروان یمن مستعمره ٔ ایران شد) «تاژ» و منسوب بدان را «تاژیک » می گفتند، و سپس این اطلاق را بهمه ٔ عرب تعمیم دادند، چنانکه یونانیان و رومیان پرسیا (پارس ) و عرب فرس را بهمه ٔ ایرانیان اطلاق کردند و ایرانیان «یونان » را - بنام قبیله ٔ «یون » در آسیای صغیر - بهمه ٔقوم هلاس اطلاق کردند. رجوع به تاجیک و تازیک و تاژ در همین لغت نامه شود. || سگ تازی را هم میگویند. (برهان ).

تاز=اسب به سرعت دوانیدن است

مخنث، هیز

پدر ِ پدربزرگ ضحاک ( آژی دهاک )