سوگ سیاوش

سوگ سیاوش، سیاوشان یا سووَشون، نام آئین و نیز اماکنی است که در آن ها سوگ سیاوش گرفته می شده است. گستردگی سوگ سیاوش در ایران از آن جا معلوم می شود که علی رغم هزار و سیصد سال نفوذ اسلام در وجوه مختلف زندگی ایرانیان چند روستا در این منطقه از هرات تا مازندران و جنوب آشتیان و یک مسجد در شیراز هنوز نام سیاوش دارد. همچنین نشانه های سوگ سیاوش بر آثار سفالی کهن خوارزم و فرارود (ماوراءالنهر)، نقاشی های دیواری پنجکنت سغد، آثار سفالی جدیدتر و نیز در برخی از آئین های عزا و تعزیه در ایران امروز باقی مانده است. شواهد دیگری از بخش های اصیل اسطوره سیاوش در جاهای دیگر، از جمله هنر مینیاتور ایران هم بازمانده است.
کهن ترین یادگار این اسطوره از دوره نوسنگی و دقیقاً سه هزار سال پیش از میلاد است. آلکساندر مونگیت در حوالی سمرقند سنگ نگاره ای از این تاریخ به دست آورده است که آئین سوگ سیاوش بر آن به روشنی کنده شده است. ایجاد شبکه آبیاری در سرزمین دشواری چون آسیای مرکزی، عامل پدیدآمدن، پروردن، تحول و گستردن اسطوره است. اطلاعات ما از هزاره دوم پیش از میلاد بیشتر می شود، مطالب مندرج در اوستا نیز که مربوط به زمانی پیش از ظهور زردشت است، به همین روزگاران می پیوندد. عکس های هوائی که پیش از جنگ دوم جهانی از این سرزمین برداشته شد، نشان داد که قوی ترین شبکه آبیاری خوارزم متعلق به همین سرزمین است. این شبکه تا تاریخ میلادی ظاهراً سالم، رو به گسترش و بارور بوده است. پس از این دوره و در زمانی که تعیین تاریخ دقیق آن فعلاً امکان پذیر نیست، شبکه عظیم آبیاری در هم ریخته و صدها روستا و شهر را به ویرانی تبدیل کرده است. از نظر جغرافیائی تمام منطقه معروف به خوارزم (پنجکنت، افراسیاب، سمرقند، رخش و…) و سرزمینی که آن را باکتریا نام داده اند، به ویژه مرو، دارای آثار سیاوشانی است. اما سیاوشان در جاهائی هم گرفته شد که به همین نام باقی ماند، مثل روستاهای سیاوشان در تمام ایران و برخی اماکن مثل مسجد سیاوش در شهر شیراز. اینک روشن شده است که این آبادانی هزار سال دوام آورده اما در اثر یک خشکسالی عظیم و زمین لرزه های پرشمار از بین رفته است.
شواهدی آشکار حکایت از آن دارد که سیاوش نخست اسپ بوده و از آن جا که آثار آن مخصوصاً در آئین تدفین مردگان بارزتر است، به اعتقادی توتمی تعلق دارد. در این صورت با باورهای آن عده از ایرانیان که قربانی اسپ داشتند و در اوستا از آنان و قربانی های اسپ شان فراوان سخن رفته است، سازگاری ندارد. شکلی هم که در اوستا داریم ارتباطی با این آئین ندارد، بلکه در اوستا سیاوش همان فرزند کاووس و پدر کیخسرو است که در روایت اوستا به خیانت کشته شده است مثلاً در گِوش (درواسپ) یشت (یشت ۲۱) می خوانیم:.mw-parser-output blockquote.templatequote{margin-top:0}.mw-parser-output blockquote.templatequote div.templatequotecite{line-height:1em;text-align:right;padding-right:2em;margin-top:0}.mw-parser-output blockquote.templatequote div.templatequotecite cite{font-size:85%}
ای درَواسپ! ای نیک! ای تواناترین!