در اواسط قرن دوم میلادی در خانواده ای یونانی و بت پرست چشم به جهان گشود. او پس از ایمان آوردن به مسیح سفرهای بسیار کرد و در محضر اساتیدِ مسیحیِ متعددی مکتب دید. او از ششمین و آخرین معلم خود پانتانوس۲ بسیار خشنود بود که مدرسهٔ فلسفیِ مسیحی ای را در اسکندریه اداره می کرد. کلمنت نزد او ماند و بالاخره در سال ۱۹۰ جانشین او شد. او به هنگام شروع جفایی که در سال های ۲۰۲ و ۲۰۳ علیه مسیحیان اِعمال شد اسکندریه را ترک کرد و هرگز به آنجا بازنگشت . او در سال ۲۱۶ در آسیای صغیر درگذشت .
مصر در قرن دوم یکی از مراکز مهم مکتب ناستیکی بود. بسیاری از رهبران ناستیک یا خاستگاه شان مصر بود و یا در آنجا تعلیم می دادند. در مقابل، پانتانوس نخستین نمایندهٔ راست دینیِ مسیحیِ مصری بود که امروزه می شناسیم . از آنجا که مذهب ناستیکی در مصر تهدیدی جدی علیه ایمان مسیحی تلقی می شد، به نظر می رسد که راست دینانِ مسیحیِ مصری دانش ستیزی پیشه کرده باشند، بدین معنا که «به سادگی باور کن، بدون اینکه خود را درگیر سؤالات دشوار کنی». پانتانوس و پس از او کلمنت در صدد معرفیِ مسیحیتی راست دین بودند که از نظر عقلانی نیز کارآمد و بسنده باشد. آنها می کوشیدند نشان دهند که مسیحیان می توانند سؤالاتِ فلسفی و عقلانی را مورد بررسی قرار دهند بدون اینکه به دام بدعت بیفتند. اوریجن، جانشین کلمنت، که محققی برجسته تر از او بود کار کلمنت را دنبال کرد.
آثار کلمنت
از آثار کلمنت سه اثر مهم باقی مانده است که دربارهٔ مراحل سه گانهٔ تعالیمِ مسیحی اند:
۱ ) «توصیه به یونانیان» اثری دفاعیاتی است و از الگوی آثار دفاعیون قرن دوم ( مثل ژوستین ) پیروی می کند اما در سطحی بالاتر.
۲ ) «قَیِم» شامل دستورالعمل هایی برای نوایمانان است. این کتاب برای نوایمانان راهنمایِ رفتار است و آنان را برای دریافت آموزه های روحانی آماده می کند. همچنین بر ساده زیستن تأکید می ورزد و آن را حد اعتدالی قرار می دهد میان زندگیِ ریاضت مأبانه و چشم پوشی از دنیا، و زندگی تجملاتی.
۳ ) «کیسه های نمدین» یا ( نوشته های گوناگون ) اثری پیچیده و عجیب است، و این جا است که تعالیم روحانیِ کلمنت ارائه می شود. برای ترتولیان ایمانْ کافی و بسنده، اما برای کلمنت فقط نقطهٔ آغاز است، و بنیانی است که دانش بر آن بنا می شود. کلمنت ایدهٔ «مسیحیِ ناستیک» را معرفی می کند، یعنی فردی روحانی که ورای ایمانش، به سوی کسب دانش و معرفت پیش رفته. معرفتی که دانشِ آکادمیکِ صِرف نیست بلکه درکی است روحانی که برای کسب آن باید پاکی اخلاقی داشت و خدا را هدف آن قرار داد و در مورد او به تعمق و ژرف اندیشی پرداخت .
کلمنت در صدد بود شکلی اندیشمندانه از راست دینی ارائه دهد که از نظر عقلانی بسنده و کارآمد باشد. او چون ژوستین در فلسفهٔ یونان حقیقت را می دید، و باور داشت همان گونه که عهدِعتیق یهودیان را برای پذیرش عیسای مسیح آماده کرده بود، فلسفه نیز یونانیان را برای پذیرش او آماده می کرد؛ و پولس رسول نیز ( برای مثال در کولسیان ۲:۸ ) فقط علیه فلسفهٔ بد و کاذب هشدار می داد. کلمنت هرچند از بدعت ناستیکی فاصله می گرفت اما بسیاری از عناصر جهان بینی یونان را پذیرفته بود، اما تعالیم او نشان می دهد که برای اجتناب از بدعت ها، صرفاً داشتن انگیزه کافی نیست. کلمنت در مخالفت با دوستیسم۳ ( دیدگاهی که باور داشت عیسای مسیح فقط یک انسان به نظر می رسید ) تأیید می کرد که مسیح جسم انسانی داشت و می خورد و می آشامید اما باور نداشت که او نیازمند خوردن و آشامیدن بود. همچنین در مخالفت با دیدگاه ناستیک ها که ازدواج را نیک نمی دانستند، تأکید می کرد که ازدواج عطیه ای است از سوی خدا. اما بر این باور بود که زوج مسیحیِ ایده ال می توانند روابط جنسی داشته باشند اما بدون هرگونه میل و اشتیاق و آن هم فقط برای بقای نسل.
پیش از ظهور مسیح، یونانیان برای پارساشمرده شدن نیازمند فلسفه بودند و اکنون نیز هادیِ شان به سوی زهد و تقوا است. فلسفه برای آنانکه به دیدنْ ایمان می آورند نوعی آموزش مقدماتی است . . . زیرا خدا مسبب تمام نیکویی ها است، چه مستقیم و با اعطایِ عهدین عتیق و جدید، و چه غیرمستقیم با اعطایِ فلسفه. شاید خدا فلسفه را مستقیماً به یونانیان داده باشد، تا زمانی که آنان را به سوی خود بخواند. زیرا فلسفه چون معلمی یونانیان را به سوی مسیح هدایت می کرد، همان گونه که شریعتِ عهدِعتیق یهودیان را برای ظهور او آماده می ساخت. بنابراین فلسفه نوعی آماده سازی بود که راه را برای آنانکه باید در مسیح کامل می شدند مهیا می کرد. کیسه های نمدین ۱:۵
تصور اینکه منجیِ ما برای بقا نیازمند خوردن و آشامیدن باشد، مُضحِک است، زیرا او به خاطر نیاز جسمانی خوراک نمی خوردْ چرا که جسم او به نیرویی مقدس استوار بود، و بدین سبب خوراک می خورد که مبادا همراهانش تصور نادرستی از انسان بودن او در ذهن بپرورانند ( دوستیسم ) . . . اما رسولان که تحت تعلیم خداوند بر خشم و ترس و شهوت لگام زده بودند، حتی تحت تأثیر احساساتی نیکو چون شجاعت و غیرت و شادی نیز قرار نمی گرفتند. و از آنجا که فکری استوار و مصمم داشتند، تمایلات شان دستخوش تغییر نمی شد. آنها پس از رستاخیز خداوند، با عزم و اراده ای راسخ به تعلیم و تربیت پرداختند. کیسه های نمدین ۶:۹
کلمنت مترصد یافتن پاسخی راست دینانه در برابر مذهب ناستیکی بود اما در این رهنورد به برخی از افکار ناستیکی فرصت جولان داد. اینکه ایمان منجر به معرفت می شود صحیح، اما از نظر کلمنت «ایمانْ» مسیحیتِ راست دین بود و «معرفتْ » فلسفهٔ یونان. «تأثرناپذیری » یکی از ارکان بنیادینِ الهیات یونان بود. تفکر یونانی، خدا را موجودی تأثرناپذیر و فراتر از عواطف و احساسات می دانست. حالتی که دست یافتن بدان برای فلاسفه هدفی غائی بود، و کلمنت باور داشت مسیحیِ در پی معرفتْ نیز می تواند بدان دست یابد. او می گفت فلاسفه انکار نفس می کنند و بر امیال خود افسار می زنند اما مسیحیانِ روحانی حتی از چنین امی . . .
مصر در قرن دوم یکی از مراکز مهم مکتب ناستیکی بود. بسیاری از رهبران ناستیک یا خاستگاه شان مصر بود و یا در آنجا تعلیم می دادند. در مقابل، پانتانوس نخستین نمایندهٔ راست دینیِ مسیحیِ مصری بود که امروزه می شناسیم . از آنجا که مذهب ناستیکی در مصر تهدیدی جدی علیه ایمان مسیحی تلقی می شد، به نظر می رسد که راست دینانِ مسیحیِ مصری دانش ستیزی پیشه کرده باشند، بدین معنا که «به سادگی باور کن، بدون اینکه خود را درگیر سؤالات دشوار کنی». پانتانوس و پس از او کلمنت در صدد معرفیِ مسیحیتی راست دین بودند که از نظر عقلانی نیز کارآمد و بسنده باشد. آنها می کوشیدند نشان دهند که مسیحیان می توانند سؤالاتِ فلسفی و عقلانی را مورد بررسی قرار دهند بدون اینکه به دام بدعت بیفتند. اوریجن، جانشین کلمنت، که محققی برجسته تر از او بود کار کلمنت را دنبال کرد.
آثار کلمنت
از آثار کلمنت سه اثر مهم باقی مانده است که دربارهٔ مراحل سه گانهٔ تعالیمِ مسیحی اند:
۱ ) «توصیه به یونانیان» اثری دفاعیاتی است و از الگوی آثار دفاعیون قرن دوم ( مثل ژوستین ) پیروی می کند اما در سطحی بالاتر.
۲ ) «قَیِم» شامل دستورالعمل هایی برای نوایمانان است. این کتاب برای نوایمانان راهنمایِ رفتار است و آنان را برای دریافت آموزه های روحانی آماده می کند. همچنین بر ساده زیستن تأکید می ورزد و آن را حد اعتدالی قرار می دهد میان زندگیِ ریاضت مأبانه و چشم پوشی از دنیا، و زندگی تجملاتی.
۳ ) «کیسه های نمدین» یا ( نوشته های گوناگون ) اثری پیچیده و عجیب است، و این جا است که تعالیم روحانیِ کلمنت ارائه می شود. برای ترتولیان ایمانْ کافی و بسنده، اما برای کلمنت فقط نقطهٔ آغاز است، و بنیانی است که دانش بر آن بنا می شود. کلمنت ایدهٔ «مسیحیِ ناستیک» را معرفی می کند، یعنی فردی روحانی که ورای ایمانش، به سوی کسب دانش و معرفت پیش رفته. معرفتی که دانشِ آکادمیکِ صِرف نیست بلکه درکی است روحانی که برای کسب آن باید پاکی اخلاقی داشت و خدا را هدف آن قرار داد و در مورد او به تعمق و ژرف اندیشی پرداخت .
کلمنت در صدد بود شکلی اندیشمندانه از راست دینی ارائه دهد که از نظر عقلانی بسنده و کارآمد باشد. او چون ژوستین در فلسفهٔ یونان حقیقت را می دید، و باور داشت همان گونه که عهدِعتیق یهودیان را برای پذیرش عیسای مسیح آماده کرده بود، فلسفه نیز یونانیان را برای پذیرش او آماده می کرد؛ و پولس رسول نیز ( برای مثال در کولسیان ۲:۸ ) فقط علیه فلسفهٔ بد و کاذب هشدار می داد. کلمنت هرچند از بدعت ناستیکی فاصله می گرفت اما بسیاری از عناصر جهان بینی یونان را پذیرفته بود، اما تعالیم او نشان می دهد که برای اجتناب از بدعت ها، صرفاً داشتن انگیزه کافی نیست. کلمنت در مخالفت با دوستیسم۳ ( دیدگاهی که باور داشت عیسای مسیح فقط یک انسان به نظر می رسید ) تأیید می کرد که مسیح جسم انسانی داشت و می خورد و می آشامید اما باور نداشت که او نیازمند خوردن و آشامیدن بود. همچنین در مخالفت با دیدگاه ناستیک ها که ازدواج را نیک نمی دانستند، تأکید می کرد که ازدواج عطیه ای است از سوی خدا. اما بر این باور بود که زوج مسیحیِ ایده ال می توانند روابط جنسی داشته باشند اما بدون هرگونه میل و اشتیاق و آن هم فقط برای بقای نسل.
پیش از ظهور مسیح، یونانیان برای پارساشمرده شدن نیازمند فلسفه بودند و اکنون نیز هادیِ شان به سوی زهد و تقوا است. فلسفه برای آنانکه به دیدنْ ایمان می آورند نوعی آموزش مقدماتی است . . . زیرا خدا مسبب تمام نیکویی ها است، چه مستقیم و با اعطایِ عهدین عتیق و جدید، و چه غیرمستقیم با اعطایِ فلسفه. شاید خدا فلسفه را مستقیماً به یونانیان داده باشد، تا زمانی که آنان را به سوی خود بخواند. زیرا فلسفه چون معلمی یونانیان را به سوی مسیح هدایت می کرد، همان گونه که شریعتِ عهدِعتیق یهودیان را برای ظهور او آماده می ساخت. بنابراین فلسفه نوعی آماده سازی بود که راه را برای آنانکه باید در مسیح کامل می شدند مهیا می کرد. کیسه های نمدین ۱:۵
تصور اینکه منجیِ ما برای بقا نیازمند خوردن و آشامیدن باشد، مُضحِک است، زیرا او به خاطر نیاز جسمانی خوراک نمی خوردْ چرا که جسم او به نیرویی مقدس استوار بود، و بدین سبب خوراک می خورد که مبادا همراهانش تصور نادرستی از انسان بودن او در ذهن بپرورانند ( دوستیسم ) . . . اما رسولان که تحت تعلیم خداوند بر خشم و ترس و شهوت لگام زده بودند، حتی تحت تأثیر احساساتی نیکو چون شجاعت و غیرت و شادی نیز قرار نمی گرفتند. و از آنجا که فکری استوار و مصمم داشتند، تمایلات شان دستخوش تغییر نمی شد. آنها پس از رستاخیز خداوند، با عزم و اراده ای راسخ به تعلیم و تربیت پرداختند. کیسه های نمدین ۶:۹
کلمنت مترصد یافتن پاسخی راست دینانه در برابر مذهب ناستیکی بود اما در این رهنورد به برخی از افکار ناستیکی فرصت جولان داد. اینکه ایمان منجر به معرفت می شود صحیح، اما از نظر کلمنت «ایمانْ» مسیحیتِ راست دین بود و «معرفتْ » فلسفهٔ یونان. «تأثرناپذیری » یکی از ارکان بنیادینِ الهیات یونان بود. تفکر یونانی، خدا را موجودی تأثرناپذیر و فراتر از عواطف و احساسات می دانست. حالتی که دست یافتن بدان برای فلاسفه هدفی غائی بود، و کلمنت باور داشت مسیحیِ در پی معرفتْ نیز می تواند بدان دست یابد. او می گفت فلاسفه انکار نفس می کنند و بر امیال خود افسار می زنند اما مسیحیانِ روحانی حتی از چنین امی . . .