نزهه القلوب

نزهةالقلوب. نزهةالقلوب کتابی دانشنامه گونه از حمدالله مستوفی است. وی این کتاب را در سال ۷۴۰ قمری نگاشته و بنیادش را بر یک فاتحه، سه مقاله و یک خاتمه نهاده است. فاتحه، مشتمل بر یک مقدمه در ذکر ترتیب ابداع افلاک، نجوم، عناصر و ... و یک دیباچه در ذکر ربع مسکون، شرح طول و عرض عالم بوقلمون و صفت اقالیم سبعه و اطراف آن است. مقالهٔ اول در کانی شناسی، گیاه شناسی و جانورشناسی و مقالهٔ دوم در تن و روان انسان است. مقالهٔ سوم در جغرافیا، مفصل ترین بخش کتاب بوده و همین مقاله چند بار به چاپ رسیده است.
مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، به اهتمام و تصحیح گای لیسترانج، تهران: دنیای کتاب، چاپ یکم: ۱۳۶۲.
مستوفی، حمدالله، متن کامل دانشنامه نزهة القلوب، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: سفیراردهال، چاپ اول: ۱۳۹۶.
مقالهٔ سوم در چهار قسم، قسم اول در ذکر حرمین شریفین و مسجد اقصی، قسم دوم در شرح احوال ایران زمین و خود مشتمل بر مطلع و مقصد و مخلص است و قسم سوم در ذکر بلادی که جزء ایران نیست اما حکام ایرانی آن را بنا نهاده اند، و قسم چهارم در ذکر عمارات عالیه مشهور که در دیگر ولایات ربع مسکون است و از عظمت ابنیه است. خاتمه اثر در ذکر عجایبی است که در سایر ولایات ربع مسکون است و در بر و بحر و بیرون از آنچه در ایران زمین است.
حمدالله مستوفی که مأمور ارشد مالیاتی در دولت ایلخانان بوده، در نوشتارهای اقتصادی اش از دفاتر مالیاتی ایلخانان بهره فراوان برده است. همچنین در توصیف شرایط طبیعی و وضعیت شهرها و روستاهای فعال ایران در آن زمان، به مواردی همچون رودخانه ها، نهرهای آب، معادن و راه های کاروان رو اشاره کرده است.
نویسنده در مقدمه از منابع خود چون صورالاقالیم ابوزید بلخی، المسالک و الممالک ابن خردادبه، عجایب المخلوقات زکریای قزوینی، آثار البلاد قزوینی، فارسنامه ابن بلخی، آثار الباقیه ابوریحان بیرونی، ولایت کرمان خواجه ناصرالدین منشی کرمانی، التفهیم ابوریحان بیرونی، تاریخ اصفهان عبدالرحمن بن محمد بن اسحق اصفهانی، عجایب الاخبار، معجم البلدان یاقوت حموی، صور الکواکب شیخ ابوالحسن صوفی، اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی، تنسوق نامه ایلخانی خواجه نصیرالدین طوسی، و جهان نامه یادکرده است.

نُزْهَةالقُلوب
نوشتۀ حمدالله مستوفی، کتابی بیشتر در موضوع جغرافیا، به فارسی. این کتاب در ۷۴۰ق و در یک فاتحه، سه مقاله و یک خاتمه نوشته شده است: فاتحه مشتمل بر یک مقدمه در ترتیب ابداع افلاک و نجوم و عناصر و یک دیباچه دربارۀ ربع مسکون و طول و عرض بلاد، مقالۀ اول در تکوین موالید ثلاثه در سه مرتبه، مقالۀ دوم دربارۀ انسان و چگونگی آفرینش وی، مقالۀ سوم، که بخش جغرافیایی کتاب است، در شرح بلاد ایران و عراق عرب و آسیای صغیر و خاتمه در عجایب ولایات، به ویژه ایران، است. این کتاب در شناخت اوضاع و احوال جغرافیایی نواحی ایران در قرن ۸ق و نیز وضع وصول مالیاتی مغول آن دوره اهمیت فراوان دارد. گای لسترینج، مستشرق بریتانیایی، پیش از تصحیح این کتاب (۱۳۶۲ش)، از مطالب آن در تألیف اثر خود، سرزمین های خلافت شرقی، بسیار استفاده کرد. این اثر به ترجمۀ انگلیسی همو منتشر شده است (۱۸۹۳). محمد دبیرسیاقی بخش سوم نزهةالقلوب را با حواشی به چاپ رسانده است (۱۳۷۸ش).

[ویکی نور] نزهة القلوب، تألیف حمدالله مستوفی قزوینی است که علاوه بر اطلاعات دقیق جغرافیایی حاوی نکات تاریخی و دقایق ادبی و ضوابط دیوانی و عواید مالیاتی ایران زمان مؤلف و پیش از آن نیز هست که توسط انتشارات حدیث امروز منتشر شده است.
کتاب که به سال 740ق تألیف شده، در شمار چند کتاب نادر گرانبهایی است که به زبان شیرین فارسی تألیف شده و در میان آن چند کتاب انگشت شمار نیز مزیت جامعیت و تفصیل بسط و شرح دارد.
با توجه به مقدمه حمدالله مستوفی بر نزهۀ القلوب در مورد سبب تألیف و انگیزه مستوفی، چهار دلیل عمده را می توان ذکر کرد:
مولف در این امر حدود بیست و نه کتاب اصلی در تألیف این اثر مورد استفاده قرار گرفته که عبارت اند از:
1- ارشاد در ذکر قزوین، حافظ خلیل قزوینی؛ 2- آثارالباقیه؛ 3- التفهیم؛ ابوریحان بیرونی؛ 4- آثار البلاد اخبار العباد، زکریا قزوینی؛5- اخلاق ناصری، خواجه نصیر طوسی؛