غرچه

غرچه . [ غ َ چ َ ] (اِخ ) غرجستان و آن ولایتی است مشهور از خراسان . (برهان قاطع). ولایتی است در خراسان . (صحاح الفرس ). نام ولایتی است از خراسان و در غربی غور و شرقی هرات واقع است . (آنندراج ) (انجمن آرا). نام ولایتی است در حوالی خراسان چنانکه می گویند غور و غرچه ، و غلچه به لام نیز آمده . (فرهنگ رشیدی ). غرجه از اقلیم چهارم است . طولش از جزایر خالدات «صط» و عرض از خط استوا «لوم »، ولایتی است و قریب پنجاه پاره دیه از توابع آن است و به آب و هوا مانند ولایت غور. (نزهة القلوب ص 154) : ابونصر شاه غرچه بود، با سلطان محمود مخالفت کرد... سلطان او را اسیر گردانید و امان داد و او در خدمت سلطان بود تا متوفی شد. (تاریخ گزیده ص 397). غور . غورچه . (از فرهنگ شعوری ). غراچه . غرج الشار. غرشستان . غرش . (انجمن آرا) (آنندراج ). ساریان نام شهری است در غرچه .بندر نام شهری است در غرچه . (حاشیه ٔ فرهنگ اسدی نخجوانی ). رجوع به غرجستان و غرج الشار شود :
الا نان و غرچه به لهراسب داد
بدو گفت کای گرد فرخ نژاد.

فردوسی (شاهنامه چ دبیرسیاقی ص 998).

رجوع به غرجستان و غرچگان شود.

غرچه . [ غ َ چ َ ] (اِخ ) نام یکی از متحدین افراسیاب که با ایرانیان جنگید و گرفتار شد :
چو غرچه ز سگسار و شنگل ز هند
هوا پردرفش و زمین پرپرند.

فردوسی (شاهنامه چ دبیرسیاقی ص 806).

چو غرچه بدید آنکه رستم چه کرد
وزآن نامداران برآورد گرد
برآشفت بر خویشتن جنگجوی
به تیری سوی رزم بنهاد روی .

فردوسی (شاهنامه چ دبیرسیاقی ص 876).

غرچه . [ غ َ چ َ / چ ِ ] (ص ) به معنی غراچه . نامرد و مخنث و حیز. (برهان قاطع). مخنث نادان . (صحاح الفرس ). مخنث و نادان . (فرهنگ رشیدی ). || ابله و احمق و نادان و جاهل . || به چشم خودبین و دیوث . (برهان قاطع). || در فرهنگها به معنی نادان و بی حمیت آورده اند، این لغت بدین معنی گویا از کلمه ٔ غرجستان یا غرچه به معنی ولایت واقع در حدود هرات و محل غور گرفته شده ، ریشه ٔ کلمه به اوستائی به معنی کوه است و غرجستان ؛ یعنی کوهستان ، و شاید اهالی آنجاساده و درشت و به نادانی معروف بوده اند. غرچه اسم شخص هم آمده . (لغات شاهنامه چ شفق ص 199) :
چرا عمر طاووس و دراج کوته
چرا مار و کرکس زید در درازی !
صد و اند ساله یکی مرد غرچه
چرا شصت و سه زیست آن مرد تازی !
اگر نه همه کار تو باژگونه است
چرا آنکه ناکس تر او را نوازی !

مصعبی .

پشت و قفای رئیس احمد غرچه
هیچ نخواهد مگر که سفچه و سفچه .

منجیک .

آن غرچه را اجل آمده بود بدان سخن فریفته شد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 573).
که ره سوی این رز شما را که داد
کدام ابله غرچه این در گشاد؟

اسدی (گرشاسبنامه ).

کزین غرچگان چیست چندین گریغ
بکوشید هم پشت با گرز و تیغ.

اسدی (گرشاسبنامه ).

بود ابلهی غرچه ٔ بی کمان
بخندیم باری بدو یک زمان .

اسدی (گرشاسبنامه ).

این غر غرچه چو جغد دمن است
نیست او را چو همای اصل کریم .

خاقانی .

من عزیزم مصر حرمت را و این نامحرمان
غرزنان برزنند و غرچگان روستا.

خاقانی .

رنج دلم را سبب گردش ایام نیست
فعل سگ غرچه است قدح خر روستا.

خاقانی .

به پای پردگیان را به غرچکان مگذار
که پرده دار نباشد که پرده در نبود.

سوزنی .

چو غرچگان رباط چهارسو سوگند
همی خورند که جفت ملیح غر نبود.

سوزنی .

بفریبد دلت به هر سخنی
روستائی و غرچه را مانی .

بدیعی .

|| ناتوان در مردی :
رویت بریشت اندر ناپیدا
چون کیر مرد غرچه بر مکان در.

منجیک .

|| زبون . (برهان قاطع). نادانی زبون . (اوبهی ) :
در گذر زین سرای غرچه فریب
درگذر زین سرای (رباط) مردم خوار.

سنائی .

|| (اِخ ) مردم غرجستان . (از برهان قاطع) :
در این دیار [غرجستان ] بهنگام شار چندین بار
پلنگ وار نمودند غرچگان عصیان .

فرخی .

زین سروقدی ماهرخی غرچه نژادی
عاشق دو صدش بیش به روی چو قمر بر.

سوزنی (از فرهنگ شعوری ).

|| (اِ) نوائی ازموسیقی است .

غرچه: احمق، کم خرد، کوهستانی
( ( در گذر زین رباط غرچه فریب
در گذر زین رباطِ مردُمخوار ) )
دکتر شفیعی کدکنی در مورد این واژه می نویسد: ( ( غرچه: احمق و کم خرد، در اصل به معنی کوهستانی است و چون مردم کوهستان در قدیم ارتباط با زندگی شهری نداشته اند، غرچه بودن ملازم با نادانی و کودنی شمرده می شده است. ) )
تازیانه های سلوک، نقد و تحلیل قصاید سنائی، دکتر شفیعی کدکنی، زمستان ۱۳۸۳، ص۳۶۷. )
به نظر نگارنده غرچه به معنی احمق و نادان یا مردم دور از تمدن و کوهستانی هم نیست بلکه غرچه به معنی خسیس و حریص به مال دنیاست در زبان آذری به کسی که نمی تواند مال خود را خرج کند و خیلی خسیس می باشد غِرْچِی گفته می شود. به نظر این غرچی همان غرچه ی فارسی است که در بیت بالا آمده است. یعنی از دنیایی که به راحتی آدم های غرچه ( حریص به مال دنیا را ) فریب می دهد دوری کن