نقیب

نقیب . [ ن َ ] (اِخ ) نقیب خان قزوینی . از شاعران قرن دهم است و در زمان سلطنت اکبرشاه به هندوستان رفته است . او راست :
دارم صنمی چهره برافروخته ای
راه و روش عاشقی آموخته ای
اوعاشق دیگری و من عاشق او
من سوخته ٔ سوخته ٔ سوخته ای .

(از قاموس الاعلام ج 6) (از فرهنگ سخنوران ص 614).

نقیب . [ ن َ ] (ع ص ، اِ) مهتر قوم . (منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). سالار. (دهار) (مهذب الاسماء). سالار، یعنی مهتر چند کس . (ترجمان علامه ٔ جرجانی ص 101). پیشوا و رئیس و کسی که معرفت به احوال مردم داشته باشد. (ناظم الاطباء). سرپرست گروه . کسی که مأمور تیمارداری و تفحص احوال دسته یا صنفی است . (فرهنگ فارسی معین ). ج ، نُقَباء. سردمدار. سردسته . رئیس . بزرگتر. فرمانده سپاه . سرکرده ٔ گروهی از سپاهیان :
چرخ بزرگوار یکی لشکری بکرد
لشکرْش ابر تیره و باد صبا نقیب .

رودکی .

چو کردند با او نقیبان شمار
سپه بود شمشیرزن شش هزار.

فردوسی .

نقیبان ز راندن بمانند کند
گر ایشان همیشه نباشند غند.

عنصری .

دور از امیر بیستاد و نقیبان را بخواند و گفت لشکر را باید گفت تا به تعبیه درآیند و بگذرند تا خداوند ایشان را ببیند، نقیبان بتاختند. (تاریخ بیهقی ص 34). دیگر روز قاضی صاعد نزدیک طغرل رفت به سلام و کوکبه ٔ بزرگ و نقیب علویان نیز با جمله ٔ سادات بیامدند. (تاریخ بیهقی ص 565). امیر نقیبان را فرستاد تا نگذارند که هیچکس به دم هزیمتی برفتی . (تاریخ بیهقی ص 581). احمد به خیمه ٔ بزرگ خود آمد و نقیبان را بخواند و به لشکر پیغام داد که کار صلح قرار گرفت . (تاریخ بیهقی ).
چون نقیبان مصاف شه بیارایند صف
چهره ٔ فتح و ظفر را باد بردارد نقاب .

سوزنی .

داد نقیب صبا عرض سپاه بهار
کز دو گروهی بدید یاوگیان خزان .

خاقانی .

پس نقیبان پیش اعرابی شدند
بس گلاب لطف بر رویش زدند.

مولوی .

نقیب از پیش رفت و هر سو دوید
که مردی بدین نعت و صورت که دید.

سعدی .

|| (اصطلاح دوره ٔ صفویه ) معاون یا نایب کلانتر. (فرهنگ فارسی معین ) . || عریف و داننده ٔ انساب . (منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). عریف قوم . (از اقرب الموارد). || گواه قوم . (منتهی الارب ) (آنندراج ). شاهد قوم . || پذیرفتار قوم . (از منتهی الارب ) (آنندراج ) (از ناظم الاطباء). ضمین قوم . (از منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). ج ، نُقَباء. || نای . (منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). مزمار. (اقرب الموارد). || زبان ترازو.(منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). لسان المیزان . (اقرب الموارد). زبانه ٔ ترازو. (مهذب الاسماء). || سگ گلوسوراخ کرده جهت سست شدن آواز. (منتهی الارب ) (آنندراج ) (از اقرب الموارد). سگ گلوسوراخ کرده ، چه معمول مردمان لئیم از تازیان است که گلوی سگ خود را سوراخ می کنند تا بانگ او را کسی نشنود و میهمان به سوی آنها نیاید. (ناظم الاطباء). || سوراخ شده . منقوب . (ناظم الاطباء). || (اصطلاح صوفیه ) در اصطلاح صوفیان ، آنکس که از قِبَل ِ زعیم منصوب بود جهت سعی در مصالح فتیان و او را واسطه باشد میان ایشان در هر باب به مثابت ترجمان . (از نفایس الفنون ).
- نقیب اشراف ؛ نقیب الاشراف . کسی که از طرف دربار خلفا یا سلاطین مأمور رسیدگی به حال و وضع اشراف بود. (فرهنگ فارسی معین ).
- نقیب النقباء ؛مهتر نقیبان . سرکرده ٔ نقیبان .
- نقیب النقبائی ؛ شغل نقیب النقباء. مقام و منصب نقیب النقباء : از نیابت وزارت و قاضی القضاتی و نقیب النقبائی و غیر آن . (ترجمه ٔ محاسن اصفهان ص 42).
- نقیب درویشان (دراویش ) ؛ کسی که از طرف دولت مأمور رسیدگی به امور درویشان بود و پرسه زدن و چادر زدن جلو خانه های رجال و اعیان و غیره به دستور او تعیین می شده . (فرهنگ فارسی معین ).
- نقیب سادات ؛ نقیب السادات . نقیب علویان . رجوع به نقیب علویان شود.
- نقیب طالبیان ؛ نقیب الطالبیین . کسی که در عهد خلفای عباسی بغداد ریاست عموم آل ابی طالب را بر عهده داشته . (فرهنگ فارسی معین ).
- نقیب علویان ؛ نقیب سادات . نقیب السادات . سیدی که از طرف دربار مأمور رسیدگی به امور علویان بود : بگوی تا قاضی و... نقیب علویان ... را خلعت ها راست کنند هم اکنون ، از رئیس و نقیب علویان و قاضی زر، و ازآن ِ دیگران زراندوده . (تاریخ بیهقی ) (از فرهنگ فارسی معین ).
- نقیب قلعه ؛ فرمانده قلعه . کوتوال . (فرهنگ فارسی معین ).
- نقیب لشکر ؛ کسی که مأمور رسیدگی به امور لشکریان بود. (فرهنگ فارسی معین ) :
سام نریمان چاکرش رستم نقیب لشکرش
هوشنگ هارون بر درش جم حاجب بار آمده .

خاقانی .

شاید به معنی نقاب زده باشد

هو
مهتر و رییس.

نقیب در لغت یعنی کسی که دارای منقبت بسیار است. مناقب جمع منقبت یعنی فضائل و خصائل نیک، آگاهی، هوشمندی، درستکاری، باسوادی و. . . در کل نقیب صفت کسی است که عقل و آگاهی و علم و سواد و دانش و هوش و تحصیلات و شعور و معرفت و. . . دارد.
در کل نقیب بعنوان صفت یا لقب با کلمهء ترکی " آقا" مترادف است.
آقا معادل آگاه در فارسی است.
کلمه انگلیسی که معادل با نقیب و آقا و آگاه باشد، acquaint است، که فرم وام واژه با تلفظ " آخوند" در میانهء قرن نوزدهم در بین فارسی زبانان متداول، و جایگزین "نقیب" شد.

پس نقیب یعنی آخوند. و به کسانی که از احوال و ذات مردم خبر داشتند و کارشناس امر ازدواج بودند اتلاق می شد. نقیب می توانست تشخیص دهد که کدام دختر با کدام پسر هم کفو است.

در اواخر دورهء قاجار، و تأسیس قوه قضاییه و انقلاب مشروطه، نقـبا به فراموشی سپرده شدند و به تدریج ملّاها مشاغل نقبا را به دست گرفتند. ملّا به کسی می گفتند که مکتب خانه داشت و معلّم اکابر یا مدرس حوزه بود و حقّ امضا داشت، یعنی صاحب امتیاز اعطای مدرک به دانش آموزان بود. ملاها به تدریج مکتب خانه ها را تعطیل کردند و محضرخانه تأسیس کردند و با استفاده از قوانین شرعی در امر ازدواج های مردم داخل شدند و سپس در تشکیل کانون وکلا و شوراهای عالی داخل شدند. اما بهره مندی از منقبت و آگاهی ذاتی، نیازی به داشتن مدرک تحصیلی نداشت و ندارد. لذا یکی از ویژگی های شخصی که لایق لقب نقیب است، وارستگی می باشد.
وارستگی یعنی عدم وابستگی به هیچ نهادسیاسی و یا سازمان دولتی.
به کسانی که دارای مناقب بودند، ولیکن از حزب یا گروه یا تشکیلات مشخصی جانبداری می کردند و کاری به صلاح و صواب الهی نداشتند اصطلاحاً می گفتند " نقبای غوثیه" ، و اینان کسانی بودند که بعنوان مثال در ایام حج، سرپرستی کاروان حجاج را به عهده می گرفتند و از این راه امرار معاش می کردند.

امروزه اگر نقیبی در ایران داشته باشیم، بی نام و نشان یا گمنام و مطرود و مهجور است.

رییس . . . . رهبر . . . .