اصفهان
۱ - اصفهان . ۲ - ( اسم ) پرده ای است از موسیقی قدیم که آن را در آخر شب می سرودند .
۱ - اصفهان . ۲ - ( اسم ) پرده ای است از موسیقی قدیم که آن را در آخر شب می سرودند .
صفاهان
فرهنگ فارسی
فرهنگ معین
(ص ) (اِ. ) ۱ - سپاهان ، اسم شهر اصفهان . ۲ - یکی از نواهای موسیقی قدیم .
لغت نامه دهخدا
صفاهان. [ ص ِ ] ( اِخ ) مخفف اصفهان است :
تب زده زهر اجل خورد و گذشت
گلشکرهای صفاهان چه کنم.
قمع دجال صفاهان به خراسان یابم.
وی صفاهان ترا مجال نماند.
نبودش بسی در صفاهان درنگ.
که یک دوسال دهی رخصت صفاهانم.
صفاهان. [ ص ِ ] ( اِ ) نام پرده ای از موسیقی که آن را در آخر شب سرایند. ( آنندراج ) :
راست نهادند پرده هاش و به بختم
پرده کژ دیدم از ستای صفاهان.
از حنجره مطرب مکروه نزیبد.
تب زده زهر اجل خورد و گذشت
گلشکرهای صفاهان چه کنم.
خاقانی.
هادی امت و مهدی زمان کز قلمش قمع دجال صفاهان به خراسان یابم.
خاقانی.
ای خراسان ترا شهاب نزیست وی صفاهان ترا مجال نماند.
خاقانی.
ز پیروزی چرخ پیروزه رنگ نبودش بسی در صفاهان درنگ.
نظامی.
کنون سر همه التفاتها آن است که یک دوسال دهی رخصت صفاهانم.
صائب.
رجوع به اصفهان شود.صفاهان. [ ص ِ ] ( اِ ) نام پرده ای از موسیقی که آن را در آخر شب سرایند. ( آنندراج ) :
راست نهادند پرده هاش و به بختم
پرده کژ دیدم از ستای صفاهان.
خاقانی.
ور پرده عشاق صفاهان و حجاز است از حنجره مطرب مکروه نزیبد.
سعدی.
صفاهان . [ ص ِ ] (اِ) نام پرده ای از موسیقی که آن را در آخر شب سرایند. (آنندراج ) :
راست نهادند پرده هاش و به بختم
پرده ٔ کژ دیدم از ستای صفاهان .
ور پرده ٔ عشاق صفاهان و حجاز است
از حنجره ٔ مطرب مکروه نزیبد.
راست نهادند پرده هاش و به بختم
پرده ٔ کژ دیدم از ستای صفاهان .
خاقانی .
ور پرده ٔ عشاق صفاهان و حجاز است
از حنجره ٔ مطرب مکروه نزیبد.
سعدی .
صفاهان . [ ص ِ ] (اِخ ) مخفف اصفهان است :
تب زده زهر اجل خورد و گذشت
گلشکرهای صفاهان چه کنم .
هادی امت و مهدی زمان کز قلمش
قمع دجال صفاهان به خراسان یابم .
ای خراسان ترا شهاب نزیست
وی صفاهان ترا مجال نماند.
ز پیروزی چرخ پیروزه رنگ
نبودش بسی در صفاهان درنگ .
کنون سر همه ٔ التفاتها آن است
که یک دوسال دهی رخصت صفاهانم .
رجوع به اصفهان شود.
تب زده زهر اجل خورد و گذشت
گلشکرهای صفاهان چه کنم .
خاقانی .
هادی امت و مهدی زمان کز قلمش
قمع دجال صفاهان به خراسان یابم .
خاقانی .
ای خراسان ترا شهاب نزیست
وی صفاهان ترا مجال نماند.
خاقانی .
ز پیروزی چرخ پیروزه رنگ
نبودش بسی در صفاهان درنگ .
نظامی .
کنون سر همه ٔ التفاتها آن است
که یک دوسال دهی رخصت صفاهانم .
صائب .
رجوع به اصفهان شود.
فرهنگ عمید
= اصفهان: ور پردۀ عشاق صفاهان و حجاز است / از حنجرۀ مطرب مکروه نزیبد (سعدی: ۹۵ حاشیه ).
پیشنهاد کاربران
پیش از پرداختن به واژه "اصفهان"، بد نیست یادآوری کنیم که تا چند دهه پیش نام برخی از شهرهای ایران به گونه عربی شده یا "معرب" نوشته می شد ولی با کوشش دوستداران زبان پارسی نام هایی همچون "جرجان" یا "طهران" به گونه درست آن "گرگان" و "تهران" دگرگون شد.
برای چندین سده، نویسندگانی همچون خطیب بغدادی در تاریخ بغداد، ابن بلخی در فارس نامه، محمدِ محمودِ احمدِ توسی در عجایب نامه، سمعانی در الانساب، ظهیرالدین نیشابوری در سلجوق نامه، قاضی عمادالدین در عجایب البلدان، شرف الدین علی یزدی در ظفرنامه تیموری و بسیاری دیگر، تهران را با "ط" و به صورت "طهران" می نوشتند تا این که جوینده ای همچون محمدحسن خان مقدم مراغه ای ( اعتماد السلطنه ) وزیر انطباعات و دارالترجمه دوران قاجار، به گفته خودش دچار تردید شد که نام این شهر را با "ط" بنویسد یا با "ت" و موضوع را با "علی قلی میرزا اعتضاد السلطنه" رئیس دارالفنون در میان گذاشت. چند سال پس از آن، پژوهشگرانی همچون احمد کسروی و محمد قزوینی درباره نگارش واژه "طهران" یا "تهران" دیدگاه های متضاد خود را ارائه کردند و در نهایت دیدگاه کسروی پذیرش همگانی یافت و امروز همگان تهران را با "ت" می نویسند.
کسروی در آن زمان نوشت: ". . . بی گفتگو است که طهران کلمه ای پارسی است و در پارسی طاء الف دار نیست، مگر درباره کلمه هایی که تازیان آن را معرب کرده اند و از گفتن بی نیاز است که این کلمه های معرب را باید در نوشته های عربی به کاربرد و در نوشته های پارسی جز شکل پارسی نخستین آنها درست نمی باشد. . . به عقیده ما به کاربردن طهران و طوس و اصطخر و اصفهان و دیگر کلمه های معرب در نوشته های پارسی که تا به امروز معمول و شایع می باشد، غلط های فاحش است و باید به نام شرافت علم و بلندی پایگاه آن، تعصب و عادت را به کنار گذارده و بدین گونه غلط های معمولی که نمونه و یادگار دوره استیلای زبان و ادبیات عربی است، خاتمه بخشید. . . شهر معروف ایران را که امروز "اصفهان" می نویسیم، این واژه شکل عربی نام آن شهر است. . . اگر شکل درست پارسی واژه را خواسته باشیم، "اسبهان" با زیر الف یا زبر آن است. " ( کاروند کسروی: ص ۳۸۳ و ۳۸۴ و ۴۲۸ )
نکته مهم دیگر این که، حتی در برخی متن های عربی نیز به شیوه نگارش این واژه با حرف "س" اشاره شده، چنان که "یاقوت حموی" جغرافی دان و تاریخ نویس سده هفتم هجری قمری، در "معجم البلدان" به نقل از حمزه بن الحسن ( حمزه اصفهانی ) در شرح "اصبهان" به اصل پارسی این واژه با حرف "س" و "اسباهان" اشاره کرده و می نویسد: ". . . ذلک ان لفظ اصبهان اذا رُدَّ الی اسمه بالفارسیه کان اسباهان. . . ".
همچنان که "نظامی گنجه ای" سراینده سده ششم هجری قمری نیز در منظومه "خمسه" و در داستان "خسرو و شیرین" به اوصاف "شکر اسپهانی" می پردازد.
و در نمونه دیگر، "وحشی بافقی" از سرایندگاه سده دهم در مثنوی "فرهاد و شیرین" نام این شهر تاریخی را "اسپهان" یا "سپاهان" ثبت کرده است:
ز پرویز ار بدینسان دردمندی / از اینجا تا سپاهان نیست چندی
به گلگون تکاور ده عنان را / سیه گردان به لشکر اسپهان را
براین پایه، پس از تاثیر زبان عربی بر زبان پارسی، در این واژه به تدریج حروف "ص" و "ف" جایگزین حروف "س" و "پ" یا "ب" شدند؛ اما بیشتر نام واژه های این شهر با ریشه مشترک، در منابع مختلف یا گویشهای نواحی گوناگون با "س" و "پ" یا "ب" ثبت شده اند که برای نمونه می توان اسبان، اسباهان، اسباهو، اسبهو، اسواهو، اسباهون، اسبوون، اسبهان، اسپادانا، اسپاهان، اسپهان و اسفهان را نام برد. ( نام واژه های اصفهان، اکبر یاوریان، ص ۱۲۳ - ۶۵ )
پس، به گواهی متن های تاریخی و ادب پارسی، و با نگرش به این که نگارش واژه های پارسی با حرف های/ واک های ناپارسی همچون "ح؛ ص؛ ض؛ ط؛ ظ؛ ع" ریخت واژگان را از هویت و ریشه اصلی پارسی خود دور می کند و هیج دلیل آواشناسی نیز برای نگارش واژه اسفهان/ اسپهان با "ص" وجود ندارد، بهتر است که به تدریج شیوه نگارش این واژه را دگرگون سازیم. این دگرگونی می تواند از نوشته های غیر رسمی آغاز شود و در نوشته های رسمی نیز هر دو شیوه در کنار هم به کار رود تا پس از آشناشدن مردم با این شیوه نگارش، به تدریج "اسپهان" جایگزین "اصفهان" شود و نام این شهر تاریخی هویت پارسی خود را بازیابد.
شاهین سپنتا
کارشناس میراث فرهنگی
برای چندین سده، نویسندگانی همچون خطیب بغدادی در تاریخ بغداد، ابن بلخی در فارس نامه، محمدِ محمودِ احمدِ توسی در عجایب نامه، سمعانی در الانساب، ظهیرالدین نیشابوری در سلجوق نامه، قاضی عمادالدین در عجایب البلدان، شرف الدین علی یزدی در ظفرنامه تیموری و بسیاری دیگر، تهران را با "ط" و به صورت "طهران" می نوشتند تا این که جوینده ای همچون محمدحسن خان مقدم مراغه ای ( اعتماد السلطنه ) وزیر انطباعات و دارالترجمه دوران قاجار، به گفته خودش دچار تردید شد که نام این شهر را با "ط" بنویسد یا با "ت" و موضوع را با "علی قلی میرزا اعتضاد السلطنه" رئیس دارالفنون در میان گذاشت. چند سال پس از آن، پژوهشگرانی همچون احمد کسروی و محمد قزوینی درباره نگارش واژه "طهران" یا "تهران" دیدگاه های متضاد خود را ارائه کردند و در نهایت دیدگاه کسروی پذیرش همگانی یافت و امروز همگان تهران را با "ت" می نویسند.
کسروی در آن زمان نوشت: ". . . بی گفتگو است که طهران کلمه ای پارسی است و در پارسی طاء الف دار نیست، مگر درباره کلمه هایی که تازیان آن را معرب کرده اند و از گفتن بی نیاز است که این کلمه های معرب را باید در نوشته های عربی به کاربرد و در نوشته های پارسی جز شکل پارسی نخستین آنها درست نمی باشد. . . به عقیده ما به کاربردن طهران و طوس و اصطخر و اصفهان و دیگر کلمه های معرب در نوشته های پارسی که تا به امروز معمول و شایع می باشد، غلط های فاحش است و باید به نام شرافت علم و بلندی پایگاه آن، تعصب و عادت را به کنار گذارده و بدین گونه غلط های معمولی که نمونه و یادگار دوره استیلای زبان و ادبیات عربی است، خاتمه بخشید. . . شهر معروف ایران را که امروز "اصفهان" می نویسیم، این واژه شکل عربی نام آن شهر است. . . اگر شکل درست پارسی واژه را خواسته باشیم، "اسبهان" با زیر الف یا زبر آن است. " ( کاروند کسروی: ص ۳۸۳ و ۳۸۴ و ۴۲۸ )
نکته مهم دیگر این که، حتی در برخی متن های عربی نیز به شیوه نگارش این واژه با حرف "س" اشاره شده، چنان که "یاقوت حموی" جغرافی دان و تاریخ نویس سده هفتم هجری قمری، در "معجم البلدان" به نقل از حمزه بن الحسن ( حمزه اصفهانی ) در شرح "اصبهان" به اصل پارسی این واژه با حرف "س" و "اسباهان" اشاره کرده و می نویسد: ". . . ذلک ان لفظ اصبهان اذا رُدَّ الی اسمه بالفارسیه کان اسباهان. . . ".
همچنان که "نظامی گنجه ای" سراینده سده ششم هجری قمری نیز در منظومه "خمسه" و در داستان "خسرو و شیرین" به اوصاف "شکر اسپهانی" می پردازد.
و در نمونه دیگر، "وحشی بافقی" از سرایندگاه سده دهم در مثنوی "فرهاد و شیرین" نام این شهر تاریخی را "اسپهان" یا "سپاهان" ثبت کرده است:
ز پرویز ار بدینسان دردمندی / از اینجا تا سپاهان نیست چندی
به گلگون تکاور ده عنان را / سیه گردان به لشکر اسپهان را
براین پایه، پس از تاثیر زبان عربی بر زبان پارسی، در این واژه به تدریج حروف "ص" و "ف" جایگزین حروف "س" و "پ" یا "ب" شدند؛ اما بیشتر نام واژه های این شهر با ریشه مشترک، در منابع مختلف یا گویشهای نواحی گوناگون با "س" و "پ" یا "ب" ثبت شده اند که برای نمونه می توان اسبان، اسباهان، اسباهو، اسبهو، اسواهو، اسباهون، اسبوون، اسبهان، اسپادانا، اسپاهان، اسپهان و اسفهان را نام برد. ( نام واژه های اصفهان، اکبر یاوریان، ص ۱۲۳ - ۶۵ )
پس، به گواهی متن های تاریخی و ادب پارسی، و با نگرش به این که نگارش واژه های پارسی با حرف های/ واک های ناپارسی همچون "ح؛ ص؛ ض؛ ط؛ ظ؛ ع" ریخت واژگان را از هویت و ریشه اصلی پارسی خود دور می کند و هیج دلیل آواشناسی نیز برای نگارش واژه اسفهان/ اسپهان با "ص" وجود ندارد، بهتر است که به تدریج شیوه نگارش این واژه را دگرگون سازیم. این دگرگونی می تواند از نوشته های غیر رسمی آغاز شود و در نوشته های رسمی نیز هر دو شیوه در کنار هم به کار رود تا پس از آشناشدن مردم با این شیوه نگارش، به تدریج "اسپهان" جایگزین "اصفهان" شود و نام این شهر تاریخی هویت پارسی خود را بازیابد.
شاهین سپنتا
کارشناس میراث فرهنگی
کلمات دیگر: