شکرتیغال

مان ها فراورده های نسبتاً شیرینی هستند که به صورت طبیعی یا در اثر فعالیت حشرات از برگ ، پوست ، شاخه و یا در اثر شکافتن تنه بعضی از درختان به بیرون تراوش می کنند. مان شکرتیغال در اثر فعالیت یک گونه حشره سرخرطومی با نام علمی Larinus vulpes Olivier. روی بعضی از گونه های جنس شکر تیغال بدست می آید که دارای خاصیت ملین و مسکن است. با بررسیهایی که در طول فصل رویش سالهای 1380 - 1382 در رویشگاههای شکرتیغال در سطح استان فارس انجام شد، چرخه زندگی و نحوه تولید مان شکرتیغال مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که محل تشکیل مان روی قاعده برگ می باشد و حشره کلیه مراحل زندگی خود از لارو تا حشره کامل را در درون کپسول که همان مان شکرتیغال است طی می کند.
واژه های کلیدی: مان، شکرتیغال، Larinus vulpes
در ایران هفت نوع مان مهم وجود دارد که عبارتند از گز خوانسار، گز علفی ، شیرخشت ، ترنجبین ، بیدخشت ، شکرسرخ و شکرتیغال ( 3 ) . مان شکرتیغال از مانهای مهمی است که مصرف پزشکی دارد و از زمان های قدیم در طب سنتی کاربرد وسیعی داشته است. این مان دارای طعمی شیرین و لعاب دار است که خاصیت ملین و مسکن دارد و از جوشانده آن برای معا لجه سرفه های شدید ناشی از تحریک برونش ها، رفع خشونت سینه ، صاف کردن صدا، رفع سوزش مری و تسکین اختلالات جهاز تنفسی استفاده می شود. همچنین برای رفع خشکی گلو و معده نافع می باشد ( 1 ) . ترکیبهای تشکیل دهنده مان شکرتیغال شامل 27درصد مواد سلولزی ، 8/5 درصد مواد موسیلاژ، 25 درصد قند تری هالوز، 2/8 درصد خاکستر، 17/5 درصد نشاسته ، 13/5 درصد مواد آلبومینوئیدی و مقدار جزیی چربی ، تانن و کلروفیل می باشد ( 2 ) .

در طول فصل رویش سالهای 1380 تا 1382 با مراجعه هفتگی به رویشگاههای شکرتیغال در سطح استان فارس، نحوه تولید مان شکرتیغال بررسی شد. در این بازدید ها، حشره سرخرطومی مولد مان شکرتیغال که روی گونه های اکینوپس فعالیت می کردند جمع آوری و به آزمایشگاه منتقل شد تا مورد شناسایی قرار گیرند. همچنین با قرار دادن پارچه طوری روی گیاهان شکرتیغال، چرخه زندگی شامل مرحله لاروی ، شفیرگی ، حشره کامل و زمستان گذرانی حشره سرخرطومی مورد مطالعه قرار گرفت .

نتایج و بحث
مطالعات رویشگاهی در خصوص چرخه زندگی حشره سرخرطومی مولد مان ( Larinus vulpes OLIV ) نشان داد که این حشره از اوایل فصل رویش و با گرم شدن هوا در طبیعت ظاهر می شود و تا زمان گلدهی گیاه ( اواسط خرداد ماه ) روی گیاه شکرتیغال فعالیت داشته و از برگهای آن تغذیه می کند. در زمان گلدهی ، حشره نر و ماده با هم جفت گیری کرده و پس از چند روز حشره ماده روی گیاه شکرتیغال تخم گذاری می کند. محل تخم گذاری ، قاعده برگ ( محل اتصال برگ به ساقه ) می باشد به طوری که حشره روی هر قاعده برگ تنها یک تخم قرار می دهد. تخم حشره نرم، بیضی شکل و به طول 5/1 میلیمتر و عرض 2/1 میلیمتر است. یک هفته پس از تخم گذاری ، تخم ها تبدیل به لارو می شوند. لارو ها سفید رنگ، با بدن خمیده و بدون پا هستند که طول بدن آنها در حداکثر رشد خود به حدود 10 میلیمتر می رسد. به طورکلی دوره لاروی این حشره 30 ا لی 35 روز طول می کشد و دارای پنج مرحله یا سن می باشد که طول دوره هر سن لارو بین 6 تا 7 روز است. لارو سن اول با ایجاد سوراخ در ساقه گیاه ، از شیره پرورده درون آوند آبکش تغذیه می کند و همزمان ، با فضولات خویش پیله یا کپسولی به دور خویش درست می کند، به طوری که لارو درون پیله محبوس می شود ( مانند پیله کرم ابریشم ) . پیله حشره را از گزند دشمنان طبیعی و عوامل محیطی محفوظ می دارد. با بزرگتر شدن لارو، پیله نیز بزرگتر می شود و وقتی لارو به سن پنجم ( حداکثر رشد خود ) رسید پیله نیز به حداکثر اندازه خود می رسد ( شکل شماره 1 ) . سپس لارو تبدیل به شفیره می شود. شفیره از نوع آزاد و به رنگ سفید شیری بوده و چنانچه تحریک گردد از خود حرکاتی نشان می دهد. دوره شفیرگی حشره حدود 10 روز ادامه دارد و در نهایت شفیره تبدیل به حشره کامل می شود. طول حشره کامل 8 - 12 میلیمتر، بدن به شکل بیضی کوتاه و برجسته، رنگ عمومی بدن زرد مایل به خاکستری و در امتداد خط طولی بالپوشها چند لکه سفید دیده می شود که لکه اول در قاعده دومین خط قرار گرفته و بزرگتر است، اما سایر لکه ها کشیده تر و تراکم آنها روی سومین خط طولی قرار دارد. شاخکها و پنجه های پا تیره رنگ، خرطوم مستقیم با جوانب تقریباً موازی و دارای سه برجستگی پشتی است. لوب چشمی کاملاً مشخص و دارای مژکهای کوتاه است. حشرات نر کمی از ماده کوچکتر هستند و آخر شکم آنها به طرف پایین انحنا دارد. حشره دوره لاروی و شفیرگی را درون پیله سپری کرده و بعد از اینکه تبدیل به حشره کامل گردید با سوراخ نمودن پوسته کپسول از آن خارج می شود ( شکل شماره 2 ) . این کپسول تخم مرغی شکل و سفیدرنگ مان شکرتیغال است که دارای سطح خارجی ناصاف و سطح داخلی صیقلی می باشد و در نهایت به اندازه یک فندق می شود که طول آن 2 سانتیمتر و ضخامت پوسته آن به حدود 4 میلیمتر می رسد ( شکل شماره 3 ) . این مان در ابتدا زرد رنگ است و در مجاورت نور خورشید به تدریج سفیدرنگ می شود. با سرد شدن هوا، حشره خود را در لابلای کلوخها، تخته سنگها و بقایای گیاه پنهان و به خواب زمستانه فرو می رود تا دوباره در بهار سال بعد فعالیتش را آغاز نماید.

منابع
1 - آئینه چی ، بعقوب . 1370. مفردات پزشکی و گیاهان دارویی ایران ( چاپ دوم ) . انتشارات دانشگاه تهران . 1196 صفحه.
3 - زرگری ، علی . 1370. گیا هان دارویی ( جلد سوم ) . انتشارات دانشگاه تهران . 888 صفحه.
3 - میر حیدر، حسین . 1373. معارف گیاهی ( جلد ششم ) دفتر نشر فرهنگ اسلامی . 747 صفحه.
Study of life cycle and the methods of manna Echinops production
A. R. Nasirzadeh & I. Javid - Tash
Fars Agricultural and Natural Resources Research Center P. O. 71555 - 617
Abstract:
Manna is a relatively sweet material that s . . .