لعل

لعل . [ ل َ ] (معرب ، اِ) (کلمه ٔ فارسی است محیطالمحیط). لال . بدخشانی . (زمخشری ). ملخش . بدخشی . یکی از احجار کریمه و صورت دیگر آن لال است چون نعل و نال . یکی از احجار کریمه و آن غیر بیجاده است . سنگی ظریف با سرخی لامع و از یاقوت سست تر. (دزی ). حمداﷲ مستوفی گوید: الوان است سرخ و زرد و بیشتر سبز و بنفش و بهترینش سرخ بدخشانی است . (نزهةالقلوب ). و هم او گوید: در ایام سابق لعل نبوده است و بدین سبب در کتب ذکرش کمتر آید [ و ] در این چند سال در کوه بدخشان پیدا شد. معدن خوب دارددر سر راه آذربایجان نیز معدن است اما لعل آن نارسیده است و تیره رنگ و با کبودی زند، لاجرم قیمتی ندارد.(نزهةالقلوب چ لیدن ص 204). در قاموس کتاب مقدس آمده : معروف است و در میان سنگهای گرانبهای مشرق زمین به منزله ٔ الماس است ، و فی الحقیقة اگر این جنس لعل بزرگتر از اندازه باشد گران بهاتر و نفیس تر از الماسی است که به همان وزن باشد، لعل مشرقی نوعی از یاقوت سرخ است رنگش میانه ٔ دودة القرمز و قرمز قانی است . لفظ لعل دفعات در کتاب مقدس وارد شده (ایوب 28: 18 ارمیا3: 15 و 8: 11) اما به گمان بعضی مفاد لفظ عبرانی مرجان یا لؤلؤ می باشد و حال آنکه لعل حقیقی و اصلی شباهت به یشم یارباق (؟) دارد. (اشعیا 54: 12 حز27: 16). صاحب آنندراج گوید: معرّب لال ، هر چیز سرخ عموماً و به معنی جوهر سرخ قیمتی خصوصاً... و به هندی و فارسی مشترک باشد یا تصرف فارسیان عربی دانست ... و آن جوهری است سرخ رنگ و این در اصل به الف بوده که فارسیان متعرب به عین مینویسند و اینکه میگویند معدن لعل در بدخشان است از مستحدثات است ، زیرا که معدن آن مخفی بود تا در زمان خلافت اوایل عباسیان در ارض ختلان زلزله ای عظیم پدید آمده و کوه سکنان (؟) شکافته شده ، کان لعل پیدا گشت و لعل از شهر بدخشان نمیخیزد، بلکه از معادن دیگر در بدخشان آورده میفروشند و بدان شهرت گرفته و لعل انواع میباشد: رمانی و پیازی و تمری و لحمی و عنابی و بقمی و ادریسی و دوشابی و لعل پیکانی و لعل عقربی و لعل قطبی و آن نگینه وار پهن باشد و بهترین آن عقربی است و بعد از آن پیازی و سپس تمری و رمانی و پیکانی ، لعلی که آن را بر شکل پیکان تراشند و زنان آن را گوشواره سازند و ناب از صفات لعل است . (آنندراج ). حکیم مؤمن گوید: معرب از لال است و از ادویه ٔ مستأنفه است و در کتاب احجار قدیم ذکر او نشده و مؤلف منافع الاحجار ولباب الصناعة تصریح نموده اند که از سیصد سال متجاوزاست که به سبب زلزله ٔ عظیم کوه بدخشان منهدم گشته لعل ظاهر شده و از جنس یاقوت و به استحکام رمانی او نیست و به جهت اختلاف مکان تکون بعید نیست چه قدما یاقوت را به اقسام مختلفه ذکر نموده و قسمی را در رنگ مانند او تصریح کرده و در منافع به حسب تجربه مثل او یاقوت احمر و در تفریح و تقویت دل و باصره قوی تر از یاقوت است ، و معهذا شرب او حابس خون ، بواسیر و رافع سموم و در جمیع علل سوداوی و اعصاب قوی التأثیر است و قدر شربتش از یک قیراط تا یک دانگ و بعضی تا نیم درهم تجویز کرده اند. (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). صاحب مخزن الادویه گوید: لعل ، معرب از لال هندی است . ماهیت آن از احجار جدیده است که تازه اطلاع بدان بهم رسیده و در کتب احجار قدیمه ذکر آن نیست ، مؤلف منافع الاحجار و لباب الصناعة تصریح کرده اند که از سیصد سال متجاوز است که سالی به سبب زلزله ٔ عظیمی کوه بدخشان منهدم گردید و لعل ظاهر گشت و از جنس یاقوت است و رنگ آن از رنگ یاقوت در سرخی کمتر و اندک مایل به بنفشی و ارغوانی و از یاقوت نرم تر و معدن آن بدخشان از مملکت توران و دکهن هم بهم میرسد. بدخشانی بهتر و سرخی آن غالب و صلب و دکهنی نرم تر و اندک تیره تر و وافرتر از بدخشانی و کم بهاتر و بالجمله قسمی از اقسام یاقوت است که به اختلاف مکان بدین نحو متکون میگردد... طبیعت آن در گرمی و سردی معتدل مایل به حرارت و در دوم خشک .
افعال و خواص آن : در تفریح دل و اعصاب و قوت باصره قوی تر از یاقوت و حابس نزف الدم و بواسیر و در جمیع علل سوداوی قوی التأثیر مقدار شربت آن از یک قیراط تا یک دانگ و بعضی تا نیم دانگ گفته اند. (مخزن الادویه ). ابوریحان در الجماهر ذیل کلمه ٔ لعل بدخشی گوید: الجواهر الفاخرة فی الاصل ثلاثة و هی الیاقوت و الزمرد و اللؤلؤ، و من حق الترتیب فیها ان یتلو بعضها بعضاً فی الوصف الا انه لما جری فی باب الیاقوت ذکر لا شباهه وجب الحاق العل لها فانه منها و ابهاها فاقول انه جوهر احمر مشف . صاف یضاهی فائق الیاقوت فی اللون و ربما فضل علیه حسناً و رونقاً ثم یخلف عنه فی الصلابة حتی اسرع التأثیر الی زوایاه و حروفه من مماسة الاشیاء و مصاکتها و یجاوز ذلک الی سطوحه المستویة حتی ذهب بمائه الی ان یعاد علیه الجلاء بالمار قشیثا الذهبانی الذی یسمیه اهل المعادن ترنجه تشبیها صفرته بالشبه لان المار قشیثا و ان تنوع انواعاً بالوانه و نسب اصفره الی الذهب و ابیضه الی الفضة و احمره الی النحاس و ادکنه الی الحدید فان الذی یستعمله الجلاؤون هو الذهبانی لم اتحقق فیه الی الاَّن اءَذلک لخاصیة فیه : معدومة فی سائر انواعه ام هو من جهة کثرتة و قلة سائره . و هذا للعل هو الذی سماه الکندی و نصر بیجاذیا ذهبی اللون و لست اعرف لهذه التسمیة علة سوی احتیاجه فی الجلاء الی ذهبی المار قشیثا و استبعدها مع ذلک انّه لیس للذهب بلونه اتصالا یحتمل التشبیه و الاختلاط کما تری فی غیره من قطع اللازورد- و نسب نصر معدنه الی بدخشان و قال انه یشتری الی ایام آل بویه بقیمةالیاقوت ثم عرفوه فتخلف عن نفاقه بتلک القیمة و لیس بدخشان منه بشی ٔ و لکنه ینسب الیه لان ممر حامله علیه و فیه یجلی و یسوی فبدخشان له باب ینتشر منه فی البلاد کما ینسب الهلیلج و العود و البرنک الی کابل لان کابل کان فیما مضی اقرب ثغور الهند الی ارض الاسلام و بها مقر المتلقبین بالشاهیة من الاتراک و البراهنه بعدهم فکان کابل ایامئذ کالفرضة المقصودة لجلب تلک السلع منها والا فذلک العود الخالص محمول الیها من سواحل الهند الجنوبیة و الهلیلج من جالهندر و بینهما مسیرة اکثرمن شهرین بسیر الرفق . و البرنک محمول الیه من نواحی قیرات المصاقبة لحدود کشمیر و القندهار و معلوم انه لایقوم علی النار من انواع الیواقیت غیر احمره و ان لونی احفره و اکهبه ینسلخان عنها فی الحمی لکن احد من یزاول صنعة الحک و الجلاء بتلک النواحی اخبران هذا الجوهر اللعل یقاوم النار ان احمی بالتدریج و ترکت البوطقة فی الکور الی ان تبرد بالتدریج ایضا فان النارتزیده حسناً و صفاء و لم اشاهد ذلک و لم اتمکن من امتحانه - و معادن اللعل فی بقاع بها قریة تسمی ورزقنج علی مسیرة ثلاثة ایام من بدخشان بخروخان فی مملکة شاهنشاه و مقره شکاسم قریب من تلک المعادن و الطریق الیها یتیاسر من شکاسم و یمر فیها بینه و بین شکنان و لهذا استأثر صاحب وخان بغلاوة الجوهر و یجوزه سرا و لایطلق لمستنبطیه حمل شی ٔ عظیم الحجم الی موضع الا بمقدار من الوزن فرضه لهم و رخص فی حمله و مازاد علیه فهو له و محظور علیهم حمله الی غیره و ذکروا فی اول ظهور هذا الجوهران الجبل هناک انشق . و تقطع بزلزلة ارجفت الارض حتی تساقطت الصخور العظام و انقلب الموضع عالیها سافلاً و ظهر اللعل منه و رأته النساءو ظنته صابغا للثیاب و سحقته فلم تلون منه شیئاً و ارینه رجالهن و انتشر الحدیث به و شعربه اصحاب المعادن بامره فاستنبطوه بالحفرو نسبت المعادن و ما اخرج من کل واحد منها نسب الیه کالبلعباسی و السلیمانی و الرحمانی و ربما الی ماقاربها من القری و البقاع کالنیازکی فانها نسبت الی انف جبل هناک یسمی پیازک لا اتصال له بشی ٔ من ذکر النصل . و طلب اللعل ینقسم الی قسمین احدهما بحفر المعدن فی الجبل و الاخر بتفتیشه بین الحصی و التراب المنهالة من تقطع تلک الجبال بالرجفات و اسالة السیول الی السفوح و یسمی هذا الطلب هناک تاتری و استنباط المعادن کالخصال فی القمار و کاعتساف المهامه خزافا و القفار و التهور فی رکوب البحر لادلیل لفا علیها معیناً علی بلوغ المرام غیرالتفرس و کذلک هؤلاء یبتدؤن فی عمله و اکل الجبل کاکل السوس و الارضة علی عمیاء لیس فیها الا لعل و عسی فان طال بهم الامر علی ذلک عادوا بالخسران و الخیبة و ان وصلوا الی حجر ابیض یشابه الرخام فی لونه لین منفرک قد احتف به من جانبیه اما حجرالزنود و اما حجر آخر یسمونه غدود علی وجه تشبیه بغدر اللحم وهوابیض یضرب قلیلا الی الکهوبة استمروا فیه علی العمل و کان اول امارات النجاح فی العمل و الامل و عند ذلک یفضی بهم الی مایسمونه شرسته و هو جوهر متفرک اذا اخرج انتشر و لم ینتفع به لکنه عندهم من طلائع المقصود ثم یفضی بهم الحفر الی شیئی غیر متفرک بل متماسک یعمل منه خرز مؤاتیة للثقب ونسبته الی المطلوب کنسبة الکرکند الی الیاقوت اعنی بالکمودة و الصمم و نزارة الشفاف غیر التام فاذا جاوزوه بلغوا موضع الجوهر و مما یجری علی السنتهم فی التشبیه ان هذا جزاء الجوهرکملک مشتهر فی الممالک بالسخاء مقصود منها بتأمیل العطاء و الحباء یحتاج الی قطع مسافة مدیدة فی فلاةعدیمة الماء و المرعی یعیا فی قطعها الخریت و هی مثال الجبل المحفور فاذا اقتحمهما انتهی الی تخوم المملکة فاستبشر بالا نتهاء الی العمارة کالاستبشار بالحجر الابیض المبشر بالنجاح و اذا اخترق العمران من قریة الی اخری شابه اشرستة الاولی و البلد کالثانیة و قد بلغ قصر الملک المقصود فیه - و هذا اللعل یوجد فی وعاء کانه من ذلک الحجر الابیض کالبلور و اسم الوعاءبما فیه مغل و یختلف بالصغر و العظم فیأخذ من کالبندقة الی قدر البطیخة و لم یذکروا منه مایفضل علی الثلاثة ارطال و اذا کشطت عنه تلک القشرة بدا الجوهر اما قطعة واحدة و ذلک عزیز الوجود و اما قطاعاً مهندمة کهندام حب الرمان فی قشره متفاوتة فی الحجم الی ان یبلغ فی المغل من القطعة الواحدة الی الکثیرة المتشابهة فی الصغر الارزن و ربما وجد الجوهر غیر متغلف ایضاً و یختلف لونه فی حفائر معادنه فیمیل بعضها الی البیاض و فی بعض الی السواد و تخلص الحمرة فی بعض کالذی فی المعدن المعروف بابی العباس فانه علی غایة الحمرة المشبعة و الذی یعرف بالرحمانی فانه اردأها و اجود الجمیع هوا المعروف بالنیازکی بهرمان عصفری فی غایة الصفاء و فی ایامنا قیمة مایکون منه وزن درهم عشرة دنانیر هرویة فان بلغت القطعة من وزن عشرین درهما الی مائة درهم کانت قیمة کل وزن درهم منه عشرین دیناراً الی ثلاثین . و ذکرجوهریو الامیر یمین الدولةانهم شاهدوا منه مایفضل علی وزن المائة درهم فطابق قولهم مایحکی عن بعضهم انه عثر علی مغل اتزن منا و نصفا و انکشفت جلدتها عن قطعة واحدة من فائق النیازکی فخاف ان یقبض علیها و تؤخذ منه فکسرها قطعا و حمل احدیها الی یمین الدولة و کان وزنها نیف و تسعین درهما و لهذا یقال فی ثمن المغل فربما کان فیه غناء من یجده مدةالعمر و کنت اسمع فی مامضی ان اللعل یوجد احیانا فی وعائه مائعا سائلا و اذا ضربته کیفیة الهواء استحجر و صلب . هکذا سمعنا ایضاً من احد من مکث فی تلک النواحی و انکره سائر المخبرین و لیس انکارهم یفید یقینا علی امتناع ذلک فربما کان ذلک فی الندرة و لم یتفق لهم و لاوصل خبره بهم اذتقرر فی باب البلور تحجره بعد المیعان الذی فی غایة الرقة و یوجد من جوهر هذا اللعل بنفسجی و اکهب و اخضر و اصفر و قد شاهدت من هذه الالوان شیئاً لم یشبع خضرة اخضر شبع المینا الا خضر بل کان بالزجاج اکثر شبها و ذکر الحکاک الذی حکیت عنه ان بعض الکبار بتلک النواحی احمی الاخضربمشهده مرات متوالیة فما استهال عن لونه و لم تقدح النارفیه قدحه فی الزمرد و اکثر ما یوجد هذا الاخضر من التراب و الحصی فی التفتیش اما اصفره فانه لایصبر علی النار ولکنه یتغیر و هذا مضاه لما ذکره الکندی فی اکهب الیاقوت اذا شابته صفرة ثم انه لیس فی رونق الیاقوت الاصفر حتی یکون من اشباهه و لا فی ماء اصفر المینا و هذا ارخی انواعه و اقبله للتفتت و التناثر و یوجد هذا الاصفر فی جمیع حفائر المعادن و یکثر وجوده بالقرب من قریة ورزفنج فی سفح الجبل قرب الماء و هناک معدن یعرف بناو نولون جوهره مشمشی و اما البنفسجی الضارب الی الکهوبة فیوجد حول المعدن البلعباسی و فوق هذا المعدن معدن یعرف بالشریفی یغلب السواد فی جوهره علی الحمرة حتی یخفی شفافه و حمرته الا اذا اقیم بازاء الشمس بینهما و بین البصر و علی ظهر الجبل الذی فیه هذه المعادن یوجد البلور علی هیئة نبات السکر النباتی و لقد حمل الی منه نوع اکهب فکان کالیاقوت الکحلی الناصع و اما وجود قطعة واحدة بعضها احمر و بعضها اصفر فهو مما یکثر التحدت به و ذکر بعض الجوهریین انه یکون منه قطعة واحدة تجمع الاحمر و الاصفر و الاخضر مختلطة لا بالتماس بین المتمیزات ولکن باتحاد المادة و اتصال الملونات بتلک الالوان و هی فی ذاتها واحدة. و کان نصربن الحسن بن فیروزان مولعا بجمع الغرائب وخاصة من الحصی و الاحجار و ذکران عنده یاقوت احمر فی عرض الکف و طلبه منه خوارزم شاه لیراه فاهداه الیه وکان غلظه مقار بالغلظ الاصبع فی عرض یستر الکف اذا اطبق علیه و وجه مجب کالاترج و العنب المندمج و بطنه مسطح و لونه احمر یضرب قلیلا الی الخمریة غیرتام الصفاء و اخبر انه وجد بارض الهند ملتحماً علی حجر و انه امر بحکه بالسنبادج حتی تمیز منه و لما لم یقم للمبرد قلنا انه بعض الاشباه و اتفقت لی اعجوبة فی غار مشرف علی بطحا، متاخمة بقصیا علی قرب فرسخین من قریة سالیاهة نحو کشمیر و فی جباله و ذلک انی لمحت علی ارض ذلک المغار نصف کرة حمراء فی قدر الرمانة الکبیرة وظنتها من مشابه ماوجد نصربن الحسن و قربت منها و زاولتها فاذا انها نصف کرة من طین قد نبت علیها حبات کحبات الرمان علی حمرة تامة رمانیه تلمع فی وسط کل حبة نواة دقیقة مستطیلة و قدر کل حبة منها کجتین او ثلاث من حب الرمان السمین متطاولة الخلقة و قدبر زمن اصل کّل واحدة الی الطّین مثل ما یبرز من حبّةالرمان ، حبةالرمان کالخیط و ینغرس فی شحمه فاخرجت نواها و زرعتها فلم تنجب و تعجبت من حصول حب علی طین من غیر توسط شجرة او نبات بینهما - فاما قیاس مابین اللعل والیاقوت الا کهب المتساوی المساحة فهو سبعون و ثلث وثمن عند المائة و لایزال اللغویون و الشعراء یشتقون الاسامی للتفاؤل و التیمن و التشاؤم - فقد کتب الحاکم ابوسعد بن دوست النیسابوری الی صدیق له عقیب النثر:
ففی الخاتم لاشک
علی الودین ختمان
فلولا الفال ما کان
قبول المال من شان .
(الجماهر بیرونی صص 81 - 88) _(: k05l)_
که بود آنکه کمتربه گفتار او شد
عقیق یمانی ز لعل بدخشان .

ناصرخسرو.

از خرد خواجه شو که سنگ سپید
لعل شد زیر دامن خورشید.

سنائی .

ز دور گردون خورشید تیغزن سنگی
شنیده ای که کند لعل در هزاران سال
به ساعتی سر تیغش به کهستان مکیج
رمال لعل بدخشی کند ز خون رجال .

سوزنی .

حجره ٔ آهنین نگر حقه ٔ آبگینه بین
لعل در این و زر در آن کیسه گشای زندگی .

خاقانی .

جام چون گل عطر جان آمیخته
لعل با زر در دهان آمیخته .

خاقانی .

با من به سلام خشک ای دوست زبان تر کن
تا از مژه هر ساعت لعل ترت افشانم .

خاقانی .

گر موم که پاسبان درج است
نگذاشت که لعل و کان ببینم .

خاقانی .

چشمه ٔ خور بوسه داد خاک درش سایه وار
زاده ٔ خور دید لعل با کمرش کرد ضم .

خاقانی .

غنچه دارد زرِ تر اندر لعل
لعل دارد میان زر تر او.

خاقانی .

دستش به کان چه ماند کز لعل تاج شاهان
بر خاک درگه او صد کان تازه بینی .

خاقانی .

چون بر سر تاج شاه شد لعل
بی منت پاسبان ببینم .

خاقانی .

هم نعت حضرت نبوی کآن نکوتر است
کاین لعل هم به طوق و به گردن درآورم .

خاقانی .

به کوه برق مثانه ز سنگ پاره ٔ لعل
به بحر ماه مشیمه ز نوربچه ٔ ناب .

خاقانی .

تاجوران را ز لعل طرف نهی بر کمر
شیردلان را ز جزع داغ نهی بر سرین .

خاقانی .

لعل تاج خسروان بربودمی
بر سفال خمستان افشاندمی .

خاقانی .

آن شاخ سیم بر سر بالین مصطفی
از بس نثار لعل و زرت گلستان شده .

خاقانی .

تو دهی و تو آری از دل سنگ
آتش لعل و لعل آتش رنگ .

نظامی .

جزع ز خورشید جگر سوزتر
لعل ز مهتاب شب افروزتر.

نظامی .

لعل طراز کمر آفتاب
حله گر خاک و حلی بند آب .

نظامی .

لعل پروردن نباشد عادت هر خاره ای .

اثیر اومانی .

سالها باید که تا از آفتاب
لعل یابد رنگ و رخشانی و تاب .

مولوی .

گر سنگ همه لعل بدخشان بودی
پس قیمت لعل و سنگ یکسان بودی .

سعدی .

نهد لعل و پیروزه در صلب سنگ
گل لعل در شاخ فیروزه رنگ .

سعدی .

لبت بدیدم و لعلم بیوفتاد از چشم
سخن بگفتی و قیمت شکست لؤلؤ را.

سعدی .

ز تاج ملکزاده ای در مناخ
شبی لعلی افتاد در سنگلاخ .

سعدی .

همه سنگها پاس دار ای پسر
که لعل از میانْشان نباشد بدر.

سعدی .

سر خجالتم از پیش برنمی آید
که دُر چگونه به دریا برند و لعل به کان .

سعدی .

هرچه بیابی به از آن می طلب
گوهر و لعل از دل کان می طلب .

جامی .

برده ام صد رنج شد وصلت نصیب دیگران
کوه را فرهاد کند و لعل را پرویز یافت .

ابوالمعالی .

لعل و زر و گل چه سود و ده روزه بقا
خوش سرو تهی دست و خوشا عمر دراز.

شاهی .

زآن جوهری که خون جگر خورده ست
قیمت بپرس لعل بدخشان را
ورنه جگرفروش چه میداند
قدر و بهای لعل درخشان را.

قاآنی .

- امثال :
لعل به بدخشان بردن ؛ زیره به کرمان بردن .
|| (ص ) به رنگ لعل . مجازاً سرخ . احمر :
پیشم آمد بامدادان آن نگارین از کروخ
با دو رخ از باده لعل و با دو چشم از سحر شوخ .

رودکی .

لعل می را ز سرخ خم برکش
در کدونیمه کن به نزد من آر.

رودکی .

چند از اوسرخ چون عقیق یمانی
چند از او لعل چون نگین بدخشان .

رودکی .

یاسمن لعل پوش سوسن گوهرفروش
بر زنخ پیلغوش نقطه زد و بشکلید.

کسائی .

همی تاخت رستم پس او چو گرد
زمین لعل گشت و هوا لاجورد.

فردوسی .

زمین جنب جنبان شد از میخ نعل
هوا از درفش سواران چو لعل .

فردوسی .

بپوشید روی زمین را به نعل
هوا یکسر از پرنیان گشت لعل .

فردوسی .

همان برکشم کاویانی درفش
کنم لعل رخسار دشمن بنفش .

فردوسی .

سه جام می خسروانی بداد
چو شد گرگسار از می لعل شاد.

فردوسی .

می لعل پیش آور ای روزبه
چوشد سال گوینده بر شصت وسه .

فردوسی .

همی پوست کند این از آن ، آن از این
ز خونشان شده لعل روی زمین .

فردوسی .

دو پیکان بجای سرون بر سرش
به خون اندرون لعل گشته برش .

فردوسی .

چنان گشت سرتاسر آوردگاه
که از جوش خون لعل شد روی ماه .

فردوسی .

زمین آهنین کرده اسبان به نعل
بر و دست گردان به خون گشته لعل .

فردوسی .

بدیدند رخ لعل و کافور موی
از آهن سیاه آن بهشتیش روی .

فردوسی .

ز پروازش آورد ناگه فرود
ز خونش شده لعل رنگ آب رود.

فردوسی .

سپردند اسبان همه خون به نعل
همی پای پیلان ز خون گشته لعل .

فردوسی .

بیامد بر آن خانه او را بدید
شده لعل رخسار او شنبلید.

فردوسی .

نه پیدا بد از خون تن رزم کوش
که پولادپوش است یا لعل پوش .

فردوسی .

هم اندر زمان لعل گشتن رخان .
نمد سربرآورد و کرد استخوان .

فردوسی .

ز خون لعل شد ریش و موی سپید
برادرْش ْ گشت از جهان ناامید.

فردوسی .

میان سپه دید سهراب را
زمین لعل کرده به خوناب را.

فردوسی .

ز خون جگر لعل کرد آب را
بیاورد آن تاج سهراب را.

فردوسی .

ز خون مژه خاک را کرد لعل
همی روی مالید بر سم ّ و نعل .

فردوسی .

می لعل خور خون دلها مریز
تو خاکی چو آتش مشوتند و تیز.

فردوسی .

خان به خواری و به زاری بازگشت
از طپانچه لعل کرده روی و ران .

فرخی .

باده ٔ لعل به دست اندر چون لعل عقیق
ساقی طرفه به پیش اندر چون طرفه صنم .

فرخی .

ز آن می لعل قدح پر کن و نزدیک من آر
بر تن و جان نتوان کرد از این بیش ستم .

فرخی .

دلشاد همی باش و می لعل همی خواه
از دست بتی ماهرخ و لعل چو گلنار.

فرخی .

کامران باش و می لعل خور و دشمن را
گو همی خور شب و روز آتش سوزان چو ظلیم .

فرخی .

می اکنون لعل تر گردد که گل رخسار بنماید
تو گویی گل همی هر روز در می رنگ بفزاید.

فرخی .

هنوز لشکر ما را ز خون مردانشان
سم ستوران لعل است و تیغها احمر.

عنصری .

به زرینه جام اندرون لعل مل
فروزنده چون لاله بر سرخ گل .

عنصری .

نوروز درآمد ای منوچهری
با لاله ٔ لعل و با گل حمری .

منوچهری .

شمشاد چو گلنار و می لعل چو زنگ .

منوچهری .

بر سیب لعل و رخ برگ زرد
تن شاخ گوژ و دم باد سرد.

اسدی .

جهان دید کوبان سمندش به نعل
بر و بازو و تیغ و خفتانْش ْ لعل .

اسدی (گرشاسب نامه ).

همه کوه درع و همه دشت نعل
دل خور کبود و رخ ماه لعل .

اسدی (گرشاسب نامه ).

سرخ و سپید و لعل و کبود و بنفش و زرد
نوروز کرد بر گل صدبرگ زرگری .

ایلاقی (از ترجمان البلاغة).

می خورم لعل تر از چشم خروس
در شب تیره تر از پرّ غراب .

ادیب صابر.

لعل کرده رخ مزعفر خویش
به می همچو آب خازه ٔ من .

سوزنی .

بیمار گشت وزار نگارین من ز درد
چون زعفرانش گشت رخ لعل لاله گون .

سوزنی .

از مژه در نعل اسبش دوختن
نعل اسبش لعل مسمار آمده ست .

خاقانی .

سنگ در اجزای کان زرد شد آنگاه لعل
نطفه در ارحام خلق مُضغه شد آنگه جنین .

خاقانی .

دیده ٔ روز را چو روی شفق
لعل گردان به جرعه های صبوح .

خاقانی .

هست لب لعل تو گوهر آتش نمای
هست کف شهریار گوهر دریا یمین .

خاقانی .

لب لعل تو تا در خنده آید
اجل را سنگ در دندان می آید.

خاقانی .

هم به گلاب لعل بر درد سرم که از فلک
با همه ٔ درد دل مرا درد سری است بر سری .

خاقانی .

چو در جام ریزد می سالخورد
شبیخون برد لعل برلاجورد.

نظامی .

تو دهی و توآری از دل سنگ
آتش لعل و لعل آتش رنگ .

نظامی .

سم بادپایان پولادنعل
به خون دلیران زمین کرده لعل .

نظامی .

برگ گل لعل بود شاهد بزم بهار
آب گلستان ببرد شاهد گلروی من .

سعدی .

می لعل نوشین بیا و بیار.

سعدی (بوستان ).

نهد لعل و پیروزه در صلب سنگ
گل لعل در شاخ فیروزه رنگ .

سعدی .

کنون به آب می لعل خرقه می شویم
نصیبه ٔ ازل از خود نمیتوان انداخت .

حافظ.

و رجوع با مثله ٔ کلمه ٔ لعل شود.
- انگورلعل ؛ شاید انگور صاحبی امروز باشد : وز شرابهای مسکر شراب انگوری که از انگور لعل کرده باشند و مشمس بود... و اگر انگور لعل نیابند نیمه سپید کنند و نیمه سیاه . (هدایة المتعلمین ربیعبن احمدالاخوینی بخاری ).
- دیبای لعل ؛ دیبای سرخ . دیبای لعل رنگ :
به میدان ششم لباس بنفش
بسی آلت از گاودم و درفش .

فردوسی .

به میدان هفتمْش ْ دیبای لعل
زمین بوده چون کوه آهن ز نعل .

فردوسی .

امیر محمد از مهد به زیر آمد و بند داشت با کفش و کلاه ساده و قبای دیبای لعل پوشیده . (تاریخ بیهقی ).
- قبای لعل ؛ قبای سرخ . قبای لعل رنگ .
|| (اِ) کنایه از لب . لب معشوق :
خون چه خاقانیی ریخته ٔ لعل توست
قصه مخوان خون او بازده از لعل هم .

خاقانی .

با لعل نیم ذره ٔ خندان آفتاب
سایه نشین دیده ٔ گریان کیستی ؟

خاقانی .

لعل تو طرف زر است بر کمر آفتاب
وصل تو مهره ی ْ تب است در دهن اژدها .

خاقانی .

عاشقان را که نوش نوش کنند
لعلش از پسته شکر اندازد.

خاقانی .

مریم آبستنی است لعل تو از بوسه ، باش
تا به خدایی شود عیسی تو متهم .

خاقانی .

لعل مسیحادمش در بن دیرم نشاند
زلف چلیپاخمش بر سر دارم ببرد.

خاقانی .

لعلت از خنده کان همی ریزد
دل بر آن لعل جان همی ریزد.

خاقانی .

هر کجا لعل تو نوش افشاند چشم مابه شکر
در شکرریز جمالت گوهرافشان تازه کرد.

خاقانی .

لعل او بازار جان خواهد شکست
خنده ٔ او مهر کان خواهد شکست .

خاقانی .

درهم شکسته ای دل خاقانی از جفا
تاوان بده ز لعل که گوهر شکسته ای .

خاقانی .

مرا دلی است پر ز خون به بند زلف تو درون
پناه میبرم کنون به لعل جانفزای تو.

خاقانی .

چو رنجورم به حال من نظر کن
مرا درمان از آن لعل شکر کن .

نظامی .

بر خاک فکن قطره ای از آب دو لعل
تا بوم و بر زمانه جان آرد بار.

سعدی .

جوهری عقل در بازار حسن
قیمت لعلش به صد جان میکند.

سعدی .

میان انجمن از لعل او چو آرم یاد
مرا سرشک چو یاقوت در کنار آید.

سعدی .

ماه است رویت یا ملک قند است لعلت یانمک
بنمای پیکر تا فلک مهر از دوپیکر برکند.

سعدی .

زینهار از دهان خندانش
و آتش لعل و آب دندانش .

سعدی .

نیشکر با همه شیرینی اگر لب بگشایی
پیش لعل شکرینت سر انگشت بخاید.

سعدی .

ای رخت چون خلد و لعلت سلسبیل
سلسبیلت کرده جان و دل سبیل .

حافظ.

به یاد لعل تو و چشم مست میگونت
ز جام غم می لعلی که میخورم خون است .

حافظ.

یاد باد آنکه چو یاقوت قدح خنده زدی
در میان من و لعل تو حکایتها بود.

حافظ.

غلام نرگس مست تو تاجدارانند
خراب باده ٔ لعل تو هوشیارانند.

حافظ.

می کند حافظ دعائی بشنو و آمین بگوی
روزی ما باد لعل شکرافشان شما.

حافظ.

|| فرفیر . و آن رنگی است که پیشینیان از نوعی صدف به دست می کرده اند. || کنایه است از شراب :
تا جرعه ادیم گون کند خاک
آن لعل سهیل تاب درده .

خاقانی .

- آب لعل ؛ شراب یا شراب سرخ :
هاتف خمخانه داد آواز کای جمعالصبوح
پاسخش را آب لعل و کشتی زر ساختند.

خاقانی .

- لعل تر ؛ می . شراب :
بِستان ز ساقی جام زرهم بر رخ ساقی بخور
وقت دو صبح آن لعل تر درده سه گردان صبح را.

خاقانی .

صبح چو کام قنینه خنده برآورد
کام قنینه چو صبح لعل تر آورد.

خاقانی .

- لعل با طبرزد جفت کردن ؛کنایه از سخن گفتن شیرین و رنگین است .

لعل . [ ل َ ع َل ْ ل َ / ل َ ع َل ل ] (ع ق ، اِ) مگر. (منتهی الارب ). شاید. تواند بود. باشد که . یحتمل .یمکن . بودکه . بوکه . امید. (منتخب اللغات ). ارجو. امید چیزی که وصول آن ممکن باشد. (آنندراج ) : لاتدری لعل اﷲ یحدث بعد ذلک اءَمراً. (قرآن 1/65).
ارجو که جزع شوخ تو از ناز بغنود
تا بهره یابد از خوشی لعل تو لعل .

سوزنی .

و امروز و فردا میگفت و به لعل و عسی تزجیه ٔ وقت میکرد. (جهانگشای جوینی ). رکن الدین چون دید که در دست بجز خسران نخواهد داشت و در این مدت که به سوف و لعل تزجیه ٔ وقت میکرد... (جهانگشای جوینی ). لَغَنَّک َ، لَعَلَّک َ باشد به لغت بنی تمیم . (منتهی الارب ).
- با هزار لیت و لعل ؛ با اگر مگر بسیار.
|| کاش . و آن کلمه ای است جهت امید و ترس و شک . (منتهی الارب ).

لَعل به معنای جواهر سرخ رنگ است . در اشعار فارسی معمولاٌ استعاره از لب سرخ معشوق است .

هوالعلیم

لعل : سنگی گرانبها به زنگ قرمز

لَعَل : امید است ؛ باشد که ؛ شاید که ؛ چه بسا ( مترادف عَسَی )
در آیات قرآن هرگاه آمده نشانه ای از خوشبینی در آن موضوع است

لعل. ( ا. ع - فا ) . از لال و نال فارسی. در انگلیسی spinel، سنگی است مانند یاقوت ( ruby ) اما نرم تر از آن که انولع بدخشانی و یمانی اش نامی است.
لعل واژه ای فارسی است و اصل آن لال بوده است. آن را در قدیم، لال، بدخشانی، بدخشی و ملخش نیز می نامیدند. سنگی ظریف با سرخی درخشنده و از یاقوت سست تر است. رنگارنگ است سرخ و زرد و بیشتر سبز و بنفش و بهترینش سرخ بدخشانی است. در روزگار پیشین لعل نبوده است و بدین سبب در کتب ذکرش کمتر آمده است و پس از آن در کوه بدخشان پیدا شد. در سر راه آذربایجان نیز معدن است اما لعل آن نارسیده است و تیره رنگ و با کبودی زند، از این رو قیمتی ندارد.
صاحب آنندراج می گوید: معرّب لال، معدن آن مخفی بود تا در زمان خلافت اوایل عباسیان در ارض ختلان زلزله ای عظیم پدید آمده و کوه سکنان ( ؟ ) شکافته شده، کان لعل پیدا گشت و لعل را انواع می باشد: رمانی و پیازی و تمری و لحمی و عنابی و بقمی و ادریسی و دوشابی و لعل پیکانی و لعل عقربی و لعل قطبی و آن نگینه وار پهن باشد و بهترین آن عقربی است و بعد از آن پیازی و سپس تمری و رمانی و پیکانی، لعلی که آن را بر شکل پیکان تراشند و زنان آن را گوشواره سازند و ناب از صفات لعل است. حکیم مومن طبیعت آن را در گرمی و سردی معتدل مایل به حرارت می داند.
اما یاقوت سخت ترین سنگ پس از الماس است به شرح زیر:
یاقوت یکی از کانی های سنگ های اذرین، است که بعد از الماس سخت ترین کانی ها محسوب می شود. ترکیبات شیمیایی یاقوت الومین خالص است که ممکن است به مقدار کم با مواد دیگر از قبیل کروک و اهن اغشته شود. در لایه های اتشفشانی قدیمی هند و تبت یافت می شود و دارای اقسام مختلف می باشد که مرغوب ترین و قیمتی تر از همه یاقوت اتشی است. یاقوت عربی شده واژه پارسی یاکَند می باشد. یاقوت یکی از سنگ های قیمتی می باشد که در صنعت و زیورها کاربرد دارد.
معدن های یاقوت در آفریقا، آسیا، استرالیا و گرینلند یافت می شوند. بیشتر یاقوت جهان در کشورهای میانمار، سری لانکا، کنیا، ماداگاسکار و تایلند قرار دارد. بهترین گونه یاقوت جهان در دره موگوک در میانمار ( برمه پیشین ) یافت می شود.
یاقوت در رنگهای سرخ و آبی و زرد در دسترس می باشد. در خرافات نشانه قدرت است.
بر پایه باور و خرافات پیشینیان همه گوهرها در آتش می گدازد بجز یاقوت رُمّانی. محمد بن محمود همدانی در کتاب عجایب نامه درباره یاقوت می گوید:
«طبع وی گرم و خشک است، به درجه رابع. هر که با خود دارد از طاعون ایمن بُوَد. یاقوت از زر و سرب سنگی تر بُوَد. معدن وی کوه رُهون است به سَرَندیب ( سریلانکا ) که آدم به آن فروآمد، و در میان دریاست. هر که یاقوت با خود دارد، خون در تن وی صافی کند و از خُمود و سکته و صرع ایمن بود. »
لال، نال، لعل یا اسپینل انگلیسی
رنگ : قرمز - صورتی - بنفش - زرد - نارنجی - آبی – سبزسیر - سیاه
رنگ خط سائیدگی : سفید
سختی : ۸
وزن مخصوص:۵۸/۳ - ۶۱/۳
کلیواژ: ناقص
فرم شکستگی: صدفی شکل - نامنظم
سیستم کریستالی : ایزومتریک ( Isometrik ) با فرمهای هشت سطحی - دوازده سطحی و دو قلو
ترکیب شیمیایی : Mgal2o4
شفافیت : شفاف
معنا و ریشه واژه اسپینل مبهم است - ممکن است در زبان یونانی بمعنی ( جرقه ) و یا در زبان لاتین بمعنی ( نقطه ) بوده باشد.
اسپینل در رنگهای مختلف موجود است ولی رنگ نوع مرغوب آن قرمز یاقوتی است . فلزات رنگ زا در این کانی آهن و کروم می باشند . اسپینل با کریستال های درشت و ستاره ای بسیار کمیاب است. انواع آبی رنگ این کانی در مقابل حرارت حساس بوده و رنگ از دست می دهند . اسپینل سبز سیر تا سیاه رنگ و مات به اسامی سیلو نیت و پلئوناست ( Pleonaste ) خوانده می شود.
انواع قهوه ای رنگ این کانی پیکو نیت ( Piconite ) - زرد آن روبیسل ( Rubicelle ) و قرمز آن روروشن آن بالاس روبی ( Balasruby ) خوانده می شوند . شناخت اسپینل به عنوان یک کانی مستقل حدود ۱۵۰ سال قبل صورت گرفت . قبلا تصور می شد که اسپینل یکی از انواع یاقوت سرخ باشد – چون همیشه با آن در معادن همراه است . برخی ازیاقوت های سرخ درشت و مشهور جهان در حقیقت یاقوت سرخ نبوده و اسپینل می باشند. به عنوان نمونه – یاقوت پرنس سیاه که ۵ سانتیمتر طول بلور آن است و بیضی شکل می باشد - یاقوت تیمور
( Timur Ruby ) به وزن ۳۶۱ قیراط که هر دو این نگین ها در جواهرات تاج و تخت انگلستان است ( و بلورهای نتراشیده ولی جلا یافته ای می باشند ) و نگین اشک مانند ویتل باخر
( Wittelbacher ) که در تاج پادشاهی جای داده شده همگی در حقیقت اسپینل سرخ رنگ هستند . معادن مهم اسپینل دربرمه نزدیک مو گوک ( Mogok ) و در سری لانکا می باشند دیگر ذخائر نه چندان مهم این کانی در کشورها ی زیر واقعند :
افغانستان - برزیل - تایلند و ایالات متحده ( ایالت نیو جرسی ) . درشت ترین بلورهای یافت شده از اسپینل در جهان دو کریستال بشکل او کتاهدرون هستند که هر کدام به وزن ۵۲۰ قیراط و درموزه زمین شناسی بریتانیا در لندن نگهداری می شوند .
اسپینل های مصنوعی از سال ۱۹۲۰ میلادی در بازارهای جهانی یافت شده و به سرعت بر اهمیت تجاری آنها افزوده می گردد چون به جای اسپینل طبیعی و مشابه تعدادی از سایر کانیها بکار می روند . اشخاص خبره به آسانی می توانند از روی خواص اپتیکی و میزان ضریب شکست نور یگانه در اسپینل ( سیستم ایزومتریک ) این کانی را از از انواع مشابه تفکیک کنند. با این حال به علت تشابه - ممکن است کانی هائی اشتباها مانند اسپینل به نظر برسند که از آن میان می توان به آمتیست – کریسوبریل - گارنت - یاقوت سرخ و کبود و توپاز اشاره کردلَعل ( نارسنگ، حجر سیلان ) یکی از سنگ های قیمتی است. لعل ها از دوره برنز به عنوان سنگ قیمتی و ساینده کاربرد داشته اند.