مکتب منتظمیه یا مکتب نظام گرا اصطلاحی است که برای توصیف یک مکتب فکری در موسیقی ایران و اعراب به کار می رود که در اواخر قرن هفتم هجری قمری در بغداد شکل گرفت و به خصوص در قرن نهم هجری و مدتی پس از آن رایج بود. صفی الدین ارموی بنیانگذار این مکتب فکری دانسته می شود و عبدالقادر مراغه ای از مهم ترین پیشگامان آن به شمار می آید. از قطب الدین شیرازی نیز به عنوان یکی دیگر از پیشگامان این مکتب فکری به خصوص در زبان فارسی یاد می شود.
الأدوار از صفی الدین ارموی
رساله شرفیه از صفی الدین ارموی
درة التاج از قطب الدین شیرازی
شرح ادوار از عبدالقادر مراغه ای
جامع الالحان از عبدالقادر مراغه ای
مقاصد الالحان از عبدالقادر مراغه ای
رسالهٔ موسیقی در کتاب نفائس الفنون از محمد بن محمود آملی
رسالهٔ موسیقی عبدالرحمان جامی
رسالهٔ مقدمة الأصول نوشتهٔ نظام الدین علیشاه بن حاجی بوکه اوبهی
رساله در موسیقی از بنایی
در روشی که تا پیش از مکتب منتظمیه مرسوم بوده (و با نام مکتب مدرسی شناخته می شود)، محاسبات ریاضی برای توصیف فواصل موسیقی به اندازهٔ مکتب منتظمیه دقیق نبود. در مکتب منتظمیه این محاسبات با دقت بسیاری انجام شده اند، و اندازه گیری های دقیقی برای موقعیات پرده های ساز عود توسط اخوان الصفا ارائه شده است. به مدد فعالیت های عبدالقادر، مکتب منتظمیه در گستره ای پهناور که از یک سو به ترکیه و از سوی دیگر به هند می رسید مورد استفاده بوده است. با این حال، مکتب منتظمیه بیش از یک یا دو قرن مورد توجه نبود و با سقوط تیموریان در ایران، کمابیش کنار گذاشته شد. در سده های بعدی، تحولات موسیقایی مناطق اسلامی منجر به جایگزین شدن این مکتب با روش های نوین تئوری موسیقی شد، که شامل نظریات جدید حسین سعدالدین آرل و صوفی ازگی در ترکیه، و تحول مقام به دستگاه در ایران است.
اصطلاح «مکتب منتظمیه» ساختهٔ محققان اروپایی است، و بعداً به متون فارسی راه یافته است. این نام به نظم دقیقی که در این مکتب برای محاسبات ریاضی جهت توصیف نظری موسیقی به کار گرفته شده، اشاره دارد. مکتب منتظمیه از جهت همین محاسبات ریاضی و به خاطر «نظم نوینی» که به تئوری موسیقی اسلامی-ایرانی بخشیده مورد توجه است. با این حال، این مکتب به خاطر فقدان نگاه زیبایی شناسی به موسیقی مورد نقد بوده است.
از رساله هایی همچون مفتاح العلوم (نوشتهٔ قرن ششم هجری) چنین بر می آید که تا پیش از ظهور مکتب منتظمیه، در ایران و دیگر مناطق جهان اسلام از کوک فیثاغورثی برای سازهای موسیقی استفاده می شده است، تنها با این تفاوت که یک سری فواصل اضافی هم به آن افزوده می شده است. نظام تحلیل موسیقی این دوره با نام مکتب مدرسی شناخته می شود. شاخص ترین اثر مکتوب در این دوره، کتاب موسیقی کبیر از فارابی است. این مکتب فکری تا حدود قرن ۱۱ میلادی (قرن پنجم هجری) رواج داشت اما از حدود قرن ۱۳ میلادی (قرن هفتم هجری) و در زمان حکومت تیموریان جای خود را به مکتب جدیدی داد که بعدها با نام مکتب منتظمیه شناخته شد. تا پیش از ظهور مکتب منتظمیه سنت موسیقایی دیگری در مناطق شرقی (خراسان و ماوراء النهر) جریان داشت که بیشتر متمرکز بر جنبه های عملی و اجرایی موسیقی بود و در آن گام هایی با ۱۲ پرده (درجه) استفاده می شده است؛ این نظام در رساله ای که محمد بن محمود بن محمد نیشابوری در قرن هفتم هجری نوشت شرح داده شده است. اما در زمان تیموریان مکتب منتظمیه به این مناطق نیز راه می یابد و سنت موسیقایی این مناطق را نیز تغییر می دهد.
الأدوار از صفی الدین ارموی
رساله شرفیه از صفی الدین ارموی
درة التاج از قطب الدین شیرازی
شرح ادوار از عبدالقادر مراغه ای
جامع الالحان از عبدالقادر مراغه ای
مقاصد الالحان از عبدالقادر مراغه ای
رسالهٔ موسیقی در کتاب نفائس الفنون از محمد بن محمود آملی
رسالهٔ موسیقی عبدالرحمان جامی
رسالهٔ مقدمة الأصول نوشتهٔ نظام الدین علیشاه بن حاجی بوکه اوبهی
رساله در موسیقی از بنایی
در روشی که تا پیش از مکتب منتظمیه مرسوم بوده (و با نام مکتب مدرسی شناخته می شود)، محاسبات ریاضی برای توصیف فواصل موسیقی به اندازهٔ مکتب منتظمیه دقیق نبود. در مکتب منتظمیه این محاسبات با دقت بسیاری انجام شده اند، و اندازه گیری های دقیقی برای موقعیات پرده های ساز عود توسط اخوان الصفا ارائه شده است. به مدد فعالیت های عبدالقادر، مکتب منتظمیه در گستره ای پهناور که از یک سو به ترکیه و از سوی دیگر به هند می رسید مورد استفاده بوده است. با این حال، مکتب منتظمیه بیش از یک یا دو قرن مورد توجه نبود و با سقوط تیموریان در ایران، کمابیش کنار گذاشته شد. در سده های بعدی، تحولات موسیقایی مناطق اسلامی منجر به جایگزین شدن این مکتب با روش های نوین تئوری موسیقی شد، که شامل نظریات جدید حسین سعدالدین آرل و صوفی ازگی در ترکیه، و تحول مقام به دستگاه در ایران است.
اصطلاح «مکتب منتظمیه» ساختهٔ محققان اروپایی است، و بعداً به متون فارسی راه یافته است. این نام به نظم دقیقی که در این مکتب برای محاسبات ریاضی جهت توصیف نظری موسیقی به کار گرفته شده، اشاره دارد. مکتب منتظمیه از جهت همین محاسبات ریاضی و به خاطر «نظم نوینی» که به تئوری موسیقی اسلامی-ایرانی بخشیده مورد توجه است. با این حال، این مکتب به خاطر فقدان نگاه زیبایی شناسی به موسیقی مورد نقد بوده است.
از رساله هایی همچون مفتاح العلوم (نوشتهٔ قرن ششم هجری) چنین بر می آید که تا پیش از ظهور مکتب منتظمیه، در ایران و دیگر مناطق جهان اسلام از کوک فیثاغورثی برای سازهای موسیقی استفاده می شده است، تنها با این تفاوت که یک سری فواصل اضافی هم به آن افزوده می شده است. نظام تحلیل موسیقی این دوره با نام مکتب مدرسی شناخته می شود. شاخص ترین اثر مکتوب در این دوره، کتاب موسیقی کبیر از فارابی است. این مکتب فکری تا حدود قرن ۱۱ میلادی (قرن پنجم هجری) رواج داشت اما از حدود قرن ۱۳ میلادی (قرن هفتم هجری) و در زمان حکومت تیموریان جای خود را به مکتب جدیدی داد که بعدها با نام مکتب منتظمیه شناخته شد. تا پیش از ظهور مکتب منتظمیه سنت موسیقایی دیگری در مناطق شرقی (خراسان و ماوراء النهر) جریان داشت که بیشتر متمرکز بر جنبه های عملی و اجرایی موسیقی بود و در آن گام هایی با ۱۲ پرده (درجه) استفاده می شده است؛ این نظام در رساله ای که محمد بن محمود بن محمد نیشابوری در قرن هفتم هجری نوشت شرح داده شده است. اما در زمان تیموریان مکتب منتظمیه به این مناطق نیز راه می یابد و سنت موسیقایی این مناطق را نیز تغییر می دهد.
wiki: مکتب منتظمیه