ایرانی

ایرانی .(ص نسبی ، اِ) هر چیز که وابسته به ایران باشد. اهل ایران . تابع ایران . (فرهنگ فارسی معین ) :
از ایرانیان بد تهم کینه خواه
دلیر و ستنبه بهر کینه گاه .

فردوسی .

هنر نزد ایرانیان است و بس
ندارند شیر ژیان را به کس .

فردوسی .

همه نامداران ایرانیان
برفتند گریان کمر بر میان .

فردوسی .

- زبان ایرانی ؛ شعبه ای از زبانهای هند و ایرانی از ریشه ٔ هند و اروپائی که شامل همه ٔ زبانهای آریایی رایج در ایران ، ترکستان (یغنابی )، قفقاز (آسی )، عراق (کردی ) و ترکیه و قسمت عمده ٔ زبانهای آریایی افغانستان میشود. این زبانها همه باصل واحدی میرسد که ایرانی کهن خوانده میشود. از این زبانها زبانهای اوستائی ، پارسی باستان ، مادی و سایر زبانهای قدیم ایرانی جدا شده اند. ایرانی میانه شامل زبانهای فارسی میانه (پهلوی )، پارتی ، سغدی ، خوارزمی و ختنی است که از زبانهای قدیمتر ایرانی حاصل شده اند. ایرانی کنونی شامل فارسی و سایر لهجه های آریایی امروزی ایران و کشورهای مجاور (مانند زبانهای لری ، بلوچی ، پشتو، تاتی و آسی ) است . زبانهای ایرانی را معمولاً، بر حسب شباهت یا جدایی صوتی و دستوری و لغوی آنها، بدو دسته ٔ عمده ٔ غربی و شرقی تقسیم میکنند. (از دائرةالمعارف فارسی )
زبانهای ایرانی شامل چند دسته هستند: الف - زبانهای ایران کهن ، این زبانها به صورت زیر تقسیم بندی شده است : 1 - مادی . زبان شاهان سلسله ٔ مادی و مردم مغرب و مرکز ایران بوده است ، و کلماتی از این زبان نیز در زبان یونانی باقی مانده است . ولی مأخذ عمده ٔ اطلاع ما از زبان مادی کلمات و عباراتی است که در کتیبه های شاهنشاهان هخامنشی که جانشین شاهان مادی بودند بجای مانده است . 2 - پارسی باستان . این زبان که فرس قدیم و فرس هخامنشی نیز خوانده شده ، زبان مردم پارس و زبان رسمی ایران در دوره ٔ هخامنشیان بودو آن با سنسکریت و اوستایی خویشاوندی نزدیک دارد. مهمترین مدارکی که از زبان پارسی باستان در دست است کتیبه های شاهنشاهان هخامنشی است که قدیمترین آنها متعلق به اریارمنه پدر جد داریوش بزرگ (حدود 610 - 580 ق . م ) و تازه ترین آنها ازاردشیر سوم (358 - 338 ق . م ) است . مهمترین و بزرگترین اثر از زبان مورد بحث کتیبه ٔ بغستان (بیستون ) است که به امر داریوش بر صخره ٔ بیستون (سر راه همدان به کرمانشاه ) کنده شده . این کتیبه ها بخط میخی است و از مجموع آنها قریب 500 لغت بزبان پارسی باستان استخراج میشود. صرف و نحو پارسی باستان و اوستا هر چند نظر بکافی نبودن متون موجود کاملاً شناخته نیست ولی میتوان آنرا در همان درجه ٔ وسعت قدیمترین زبان هندی که شناخته شده دانست . در پارسی باستان هشت حالت برای اسم وجود دارد و روش صرف افعال چنان پیچیده و مفصل است که نه تنها مطالب راجع بماضی ، حال و استقبال را میتوان نقل کرد بلکه حالات مختلف اراده ، قصد، تمنی ، و احتمال را نیز با تغییر آخر افعال میتوان تعبیر کرد...3 - اوستایی . زبان اوستایی زبان مردم قسمتی از نواحی مشرق و شمال شرقی ایران بود. کتب مقدس دینی (اوستا) در ادوار مختلف بدین زبان تألیف شده . سرودهای زردشت (قسمتی از گاتها) که قدیمترین بخش اوستا محسوب میشود از لهجه ٔ کهنتری از زبان مورد بحث حکایت میکند. اوستا بخطی نوشته شده که بنام «خط اوستایی » یا «دین دبیری » معروف است و آن در اواخر دوره ٔ ساسانی (احتمالاً در حدود قرن ششم میلادی ) از خط پهلوی استخراج و تکمیل گردیده است .
ب - زبانهای ایرانی میانه ، این زبانها فاصل بین زبانهای کهن و زبانهای کنونی ایران اند. دشوار می توان گفت که زبانهای میانه از چه تاریخی آغازشده اند ولی از کتیبه ٔ شاهنشاهان متأخر هخامنشی میتوان دریافت که زبان پارسی از همان ایام رو بسادگی میرفته و اشتباهات دستوری این کتیبه ها ظاهراً حاکی از این است که رعایت قواعد دستوری از رواج افتاده بوده است . بنابراین مقدمه ٔ ظهور پارسی میانه (پهلوی ) را به اواخر دوره ٔ هخامنشی (حدود قرن چهارم ق . م ) میتوان منسوب داشت . I - پارتی (پهلوی اشکانی ) زبان قوم پارت از اقوام شمال شرقی ایران است و زبانی است که در عهد اشکانیان رواج داشته . از این زبان دو دسته آثار موجود است نخست آثاری که بخط پارتی که مقتبس از آرامی است نوشته شده دیگر آثار مانوی است که بخط مانوی - مقتبس از خط سریانی - ضبط گردیده است : 1 - پارتی - قسمت عمده ٔ نوع اول کتیبه های شاهان متقدم ساسانی است که علاوه بر زبان پارسی میانه بزبان پارتی هم نوشته شده (و گاه نیز بیونانی ). قدیمترین نوع این آثار اسنادی است که در اورامان کردستان بدست آمده (کتیبه ٔ «کال جنگال » نزدیک بیرجند باحتمال قوی متعلق بدوره ٔ ساسانی است ). از مهمترین این آثار روایت پارتی کتیبه ٔ شاپور اول بر دیوار کعبه ٔ «زردشت » (نقش رستم ) و کتیبه ٔ نرسی در «پایکولی » و کتیبه ٔ شاپور اول در حاجی آبادفارس است . 2 - مانوی - آثار مانوی از جمله ٔ آثاری است که در اکتشافات اخیر آسیای مرکزی (تورفان ) به دست آمده . این آثار همه به خطی که معمول مانویان بوده ومقتبس از خط سریانی است نوشته شده و بخلاف خط پارتی هزوارش ندارد و نیز بخلاف خط کتیبه های پارتی که صورت تاریخی دارد، یعنی تلفظ قدیمتری از تلفظ زمان تحریر را می نمایاند، حاکی از تلفظ زبان تحریر است . این آثار را میتوان بدو قسمت تقسیم کرد. یکی آنهایی که در قرنهای سوم و چهارم میلادی نوشته شده و زبان پارتی اصیل است ، دیگر آثاری که از قرن ششم ببعد نوشته شده و محتملاً پس از متروک شدن زبان پارتی برای رعایت سنت مذهبی بوجود آمده . II - پارسی میانه - از این زبان که صورت میانه ٔ پارسی باستان و پارسی کنونی است و زبان رسمی ایران در دوره ٔ ساسانی بوده آثار مختلف بجا مانده است که آنها را میتوان بچند دسته تقسیم کرد. 1 - کتیبه های دوره ٔ ساسانی که بخطی مقتبس از خط آرامی ولی جدا از خط پارتی نوشته شده .2 - «کتابهای پهلوی » که بیشتر آنها آثار زردشتی است . خط این آثار دنباله ٔ خط کتیبه های پهلوی و صورت تحریری آن است . از کتابهای پهلوی که خاص ادبیات زردشتی است دینکرد (دینکرت )، بندهش (بندهشن )، دادستان دینی (داتستان دینیک )، مادیگان (ماتیکان )، هزار دادستان (داتستان )، ارداویراف نامه ، مینوگ خرد، نامه های منوچهر، پندنامه ٔ آذرباد مار سپندان ، و همچنین تفسیر پهلوی بعض اجزای اوستا یعنی زند را نام باید برد. III - سغدی - این زبان در کشور سغد که سمرقند و بخارا از مراکز آن بودند رایج بوده است . زمانی سغدی زبان بین المللی آسیای مرکزی بشمار میرفت و تا چین نفوذ یافت . آثار سغدی هم از اکتشافات اخیر آسیای مرکزی و چین است . این آثار را میتوان از چهار نوع شمرد: آثار بودایی ، آثار مانوی ، آثار مسیحی و آثار غیردینی ، از این میان آثار بودایی بیشتر است . زبان سغدی در برابر نفوذ زبان فارسی و ترکی به تدریج از میان رفت . ظاهراً این زبان تا قرن ششم هجری نیز باقی بوده است . زبان سغدی در سه لهجه بجای مانده وحتی امروزه در دره ٔ یغناب تکلم می شود. برای تلفظ سغدی قدیم زبان سغدی امروز که در دره ٔ مزبور بکار میرود راهنمای خوبی است . این زبان برای کشف زبان قدیم سغدی درست مانند زبان فارسی معاصر نسبت بفارسی قدیم است . IV - ختنی - یکی از زبانهای پارسی میانه که منابعبسیار از آن در دسترس ما میباشد زبانی است که سابقاً در سرزمین قدیم ختن در جنوب شرقی کاشغر بدان تکلم میشد. لهجه ای نزدیک به ختنی ولی با اختصاصاتی جداگانه در منطقه ٔ «تمشق » در شمال شرقی کاشغر متداول بوده .ولی از این زبان آثار بسیار کمی یافته شده و آنچه هم که موجود است کاملا تفسیر و ترجمه نشده است . زبان ختنی دو شکل کاملاً متفاوت دارد: قدیم و متأخر. زبان ختنی قدیم دارای صرف و نحو بسیار پیچیده و دارای هفت حالت اسمی و حالات فعلی مفصل است . در زبان ختنی متأخر صرف افعال ساده تر گردیده و تغییرات عمده ای در اصوات حاصل شده است . V - خوارزمی - زبان خوارزمی معمول خوارزم قدیم و واحه های مسیر سفلای رود جیحون بوده و ظاهراً تا حدود قرن هشتم هجری رواج داشته است و پس ازآن جای خود را بزبان فارسی و زبان ترکی سپرده . زبان خوارزمی با زبان نواحی اطراف یعنی زبان سغدی و سکایی (ختنی ) و آسی نزدیک است . در زبان خوارزمی چنانکه از مقدمةالادب و نسخ فقهی مذکور برمی آید عده ای لغات فارسی و عربی وارد شده که حاکی از تأثیر این دو زبان در خوارزمی است .
ج - زبانهای ایرانی کنونی . I - فارسی نو (دری ) این زبان مهمترین زبانها و لهجه های ایرانی است ، و آن دنباله ٔ فارسی میانه (پهلوی ) و پارسی باستان است که از زبان قوم پارس سرچشمه می گیردو نماینده ٔ مهم دسته ٔ زبانهای جنوب غربی است . از قرن سوم و چهارم ببعد این زبان را که پس از تشکیل دربارهای مشرق در عهد اسلامی بصورت رسمی درآمد باسامی مختلف مانند دری ، پارسی دری ، پارسی و فارسی خوانده اند. این زبان چون جنبه ٔ درباری و اداری یافت زبان شعر و نثر آن نواحی شد و اندک اندک شاعران و نویسندگان بدین زبان شروع بشاعری و نویسندگی کردند و چندی نگذشت که استادان آثار گرانبهایی بوجود آوردند. زبان فارسی جدید خود از زبانی که صرف و نحو کاملا معقّد داشته بزبانی بسیار ساده و تحلیلی تبدیل شده و از قیود سنگین تصریف ایرانی باستان رهایی یافته است . با این حال بسبب استعمال دستگاه جدیدی در افعال و استفاده ٔ بسیار از حروف اضافه توانسته است همان مقاصدی را که در ادوار گذشته بوسایل مختلف بیان می کردند تعبیر کند. زبان پارسی اواخر دوره ٔ ساسانی در قرن هفتم مسیحی بیش اززبان پشتوی عصر حاضر که در افغانستان متداول است توسعه یافته بود. زبان فارسی در قواعد دستوری دنباله ٔ پارسی میانه است و با آن تفاوت چندانی ندارد (از جمله تفاوتهای معدودی که دارد این است که در فارسی کنونی ماضی افعال متعدی نیز مانند افعال لازم صرف می شود مثلاً: نوشتم ، نوشتی ، نوشت ... مانند. آمدم ، آمدی ، آمد... و حال آنکه در پارسی میانه اولی بوسیله ٔ ضمایر ملکی و دومی با مضارع فعل بودن (ها) صرف می گردد. II - آسی (استی ) زبانی است که در قسمتی از نواحی کوهستانی قفقاز مرکزی رایج است و در آن دو لهجه ٔ مهم را یکی «ایرون » و دیگری «دیگورون » میتوان تشخیص داد. آسهایا آلانها که بنام آنان درتاریخ مکرر برمیخوریم اصلاً از مشرق دریای خزر باین نواحی کوچ کرده اند و از این رو زبان آنان با زبان سغدی و خوارزمی ارتباط نزدیک دارد. آسی در میان زبانهای ایرانی کنونی مقامی خاص دارد. این زبان یکی از زبانهای بسیار معدودی است که زبان فارسی در آن تقریباً نفوذی نیافته ، و بسیاری از خواص زبان های کهن ایران را تا کنون محفوظ داشته . III - پشتو (پختو) این زبان ،زبان محلی مشرق افغانستان و قسمتی از ساکنان مرزهای شمال غربی پاکستان است . هر چند زبانهای فارسی و عربی در این زبان نفوذ یافته ، پشتو بسیاری از خصوصیات اصیل زبانهای ایرانی را حفظ کرده و خود لهجه های مختلف دارد مانند وزیری ، آفریدی ، پیشاوری ، قندهاری ، غلزه ای ، بنوچی و غیره . زبان پشتو پس از طی یک دوره ٔ طولانی که نزد تحصیل کردگان در محاق بود در سالهای اخیر بیشتر در میان ملت افغان متداول و رایج شده و ادبیاتی پدید آورده است . IV - بلوچی ، این زبان در قسمتی از بلوچستان و همچنین در بعض نواحی ترکمنستان شوروی رایج است . در بلوچستان علاوه بر بلوچی زبان دیگری نیز بنام «براهویی » متداول است که از جمله زبانهای «دراوید» یعنی زبان بومیان هندوستان (قبل از نفوذ اقوام آریایی ) است . بلوچی اصلاً از گروه شمالی زبانهای غربی است و بلوچها ظاهراً از شمال به جنوب کوچ کرده اند ولی بلوچی بعلت مجاورت با زبانهای شرقی ایرانی بعضی از عوامل آنها را اقتباس کرده است . زبان بلوچی لهجه های مختلف دارد که مهمترین آنها بلوچی غربی و بلوچی شرقی است که هر یک نیز تقسیمات فرعی دارد. اما رویهم رفته بعلت ارتباط قبایل بلوچ با یکدیگر تفاوت میان این لهجات زیاد نیست .
V - کردی ، نام عمومی یک دسته از زبانها و لهجه هایی است که در نواحی کردنشین ترکیه و ایران و عراق رایج است . بعضی از این زبانها را باید مستقل شمرد چه تفاوت آنها با کردی (کرمانجی ) بیش از آن است که بتوان آنها را با کردی پیوسته دانست . دو زبان مستقل از این نوع یکی «زازا» یا «دملی » است که بنواحی کردنشین غربی متعلق است و خود لهجه های مختلف دارد. دیگری «گورانی »که در نواحی کردنشین جنوبی رایج است و خود لهجه های مختلف دارد. گورانی لهجه ایست که آثار مذهب «اهل حق » بدان نوشته شده و مانند زازا بشاخه ٔ شمالی دسته ٔ غربی تعلق دارد. زبان کردی اخص را «کرمانجی » می نامند که خود لهجه های متعدد دارد، مانند: مکری ، سلیمانیه یی ، سنندجی ، کرمانشاهی ، بایزیدی ، عبدویی و زندی . (از مقدمه ٔ فرهنگ فارسی معین ).

دارای مدرک بین الملی و دارای بورد تخصصی از دانشگاه شهید بهشتی

علی عطایی