زجر

زجر. [ زَ ] (از ع ، مص ) در اصل بمعنی بازداشتن است لیکن در محاوره ٔ فارسیان بمعنی لازم که ضرب و سرزنش باشد مستعمل است . (غیاث اللغات ). ایذا و اذیت و ضرب و شکنجه و کتک . (ناظم الاطباء). آزار و اذیت . و این معنی مخصوص فارسی است . (فرهنگ نظام ) :
درشود بی زخم و زجر و درشود بی ترس و بیم
همچو آذرشت به آتش ، همچو مرغابی به جوی .

منوچهری .

فضل است اگرم خوانی عدل است اگرم رانی
قدر تو ندارد آن کز زجر تو بگریزد.

سعدی .

گر بنوازی بلطف ور بگدازی بقهر
حکم تو بر من روان زجر تو بر من رواست .

سعدی .

جان بیگانه ستاند ملک الموت بزجر
زجر حاجت نبود عاشق جان افشان را.

سعدی .

رجوع به زجر بردن ،زجر دادن ، زجر کردن ، زجرکش کردن و زجر کشیدن شود. || سیاست . (ناظم الاطباء). تنبیه . کیفر دادن و سخت گرفتن . به شدت و خشونت رفتار کردن : و زجر متعدیان و آرامش اطراف بسیاست منوط. (کلیله ودمنه ). و از برای تقدیم وتعریک مفسدان و قمع و تأدیب متعدیان و زجر و تشدید جاهلان عقل و اجتهاد دارد. (سندبادنامه ص 3). با او رفق و ملاطفت کردندنی و زجر و معاقبت روا نداشتندی . (گلستان سعدی ). هارون ارکان دولت را گفت جزای چنین کس چه باشد. یکی اشارت بکشتن کرد و دیگری بزبان بریدن و دیگری بزجر و نفی . (گلستان سعدی ). رجوع به نکال ، کیفر، معاقبت ، عقوبت و جزا شود :
زجر استادان بشاگردان چراست
خاطر از تدبیر ما گردان چراست .

مولوی .

|| سرزنش و این معنی از لوازم معنی اصلی لغت زجر که باز داشتن و منع است میباشد و فارسیان آنرا بکار برند. (از غیاث اللغات ). سرزنش . (ناظم الاطباء) : مضمون خطاب را به زجر و توبیخ از وی مستخلص کردن . (گلستان ).
برون رفتم از جامه در دم چو سیر
که ترسیدم از زجر برنا و پیر.

سعدی (بوستان ).

|| جور و ستم و زور. (ناظم الاطباء) :
نه کوتاه دستی و بیچارگی
نه زجر و تطاول بیکبارگی .

سعدی .

دلم رفت و ندیدم روی دلدار
فغان از این تطاول آه از این زجر.

حافظ.

|| زحمت . رنج کشیدن . زجر بردن : گدایی متمول را گویند که نعمتی وافر اندوخته بود بزجر. (گلستان ).

زجر. [ زَ ] (ع مص ) بازداشتن و منع کردن . (از منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (از غیاث اللغات ). باز داشتن کسی را و نهی کردن . (آنندراج ) (فرهنگ نظام ). از کاری بازکردن . (المصادر زوزنی ص 22) (دهار). منع. نهی . و این لغت دراصل بمعنی راندن بوسیله ٔ بانگ زدن است . (از متن اللغة) (از محیطالمحیط). منع کردن . (از اقرب الموارد). ابن فارس گوید: کلمه ٔ مرکب از زاء و جیم و راء (بهمین ترتیب ) دلالت بر انتهار (باز داشتن ) کند.گویند: زجرت البعیر حتی مضی . و زجرت فلاناً عن الشی ٔ فانزجر. (از مقاییس اللغه ج 3 ص 47). || نهی کردن و نعت از آن زاجر (مذکر) و زاجرة (مؤنث ) آید. (از اقرب الموارد). منع ونهی است و در حدیث هر جا زجر آید بدین معنی است . مرادف آن است از دجار که دراصل ازتجار بوده است . (از تاج العروس ) (از شرح قاموس ). در حدیث عزل آمده «کأنه زجر»؛ یعنی گویی نهی شده از آن و در حدیث ، هر جا زجر آید بمعنی نهی است . (از نهایه ٔ ابن اثیر). از کاری باز داشتن . (ترجمان القرآن ترتیب عادل بن علی چ دبیرسیاقی ص 49 و 106). از کاری باز زدن . (تاج المصادر بیهقی ). نهی کردن کسی . (از کتاب الافعال ابن قطاع ص 86). || راندن . زجرالکلب بمعنی باز داشتن و راندن آید. (از ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد). بازداشتن سگ را. (آنندراج ). طرد و راندن است با بانگ . گویند: زجرته فانزجر؛ یعنی بانگ زدم تا برود پس رانده شد. و در قرآن است : فانما هی زجرة واحدة (19/37، 13/79). سپس در راندن (طرد) و بانگ برآوردن هر یک جداگانه بکار رفته است . «فالزاجرات زجراً» (2/37)؛ بمعنی راندن فرشتگان است ابرها را. و نیز در آیت «ما فیه مزدجر» (4/54)، مزدجر بمعنی «از ارتکاب گناهان منع شده » و در آیت «و قالوا مجنون و ازدجر» (9/54)، از دجر بمعنی «طرد شد، رانده شد» آمده است . و زجر را در این معنی بدین مناسبت بکار برند که بر مطرود بانگ میزنند و با گفتن کلماتی مانند: «دور شو» و «برگرد» میرانند. (از مفردات ). دفع کردن سگ . (از ترجمه ٔ قاموس )(از تاج العروس ). نهیب زدن بر سگ . سگ را با نهیب ازکاری باز داشتن . با «ب » و بدون آن نیز متعدی میشود.(از اقرب الموارد). باز داشتن (کف ) سگ و غیر آن است . (از متن اللغة) (از المعجم الوسیط). زجر در اصل راندن و دور کردن بوسیله ٔ بانگ است . (از اقرب الموارد)(از محیط المحیط) (از متن اللغة). || از پس راندن شتر را. (از ترجمه ٔ قاموس ) (از منتهی الارب )(از ناظم الاطباء) (آنندراج ). راندن شتر. براه رفتن تهیج کردن شتر. (از متن اللغه ). بانگ کردن و به رفتن واداشتن شتر. سوق دادن شتر. و بدین معنی است زجر درقرآن : «فالزاجرات زجراً» (2/37)؛ یعنی فرشتگان ابرها را میرانند. (از محیط المحیط). برانگیختن و بشتاب واداشتن شتر. (از المعجم الوسیط). تشویق کردن و وادار ساختن شتر به تند رفتن و از زجر بدین معنی است حدیث ابن مسعود: «من قراء القرآن فی اقل من ثلاث فهو زاجر»؛ یعنی کسی که قرآن را در کمتر از سه روز تمام بخواند زاجر است یعنی راننده و سوق دهنده ٔ شتر. فهو راجز (براء مهمله اول و زاء آخر) نیز خوانده شده است . و نیز از زجر بدین معنی است حدیث «فسمع ورأه زجراً»؛ یعنی از پشت سر خویش بانگ (ساربانان ) برای راندن شتران را شنید. (از نهایه ٔ ابن اثیر). بحرکت در آوردن شتر. (از کتاب الافعال ابن قطاع ص 86). سوق دادن شتر با بانگ زدن . (اقرب الموارد). زجر شتر؛ وادار ساختن او به رفتن بوسیله ٔ لفظی از الفاظ زجر. و این زجر در شتر بمنزله ردع است برای انسان ، گویند: زجره عن السوء؛ یعنی او را از ارتکاب بدی ردع کرد. (از تاج العروس ). || راه بردن . جلو راندن در حال فشار آوردن از عقب . (از کازیمیرسکی ). بمعنی سوق دادن آید و بدین معنی است ، زجر در این آیت : «فالزاجرات زجراً»؛ یعنی فرشتگان ابرها را میرانند. (از محیط المحیط). در تفسیر کشف الاسرار آمده : «الزاجرات زجراً...»؛ بفرشتگان که میغ میرانند و باران را فراهم آرند تا آنجا که فرمان اﷲ بود، و برخی گویند معنی آیت این است : به آیتهای قرآن که باز زننده ست از بدیها. (از تفسیر کشف الاسرار ج 8 ص 255 و 258). || (بمجاز) کلمات زجر را زجر گویند. این کلمات که همه از جمله ٔ اسماء اصواتند بعضی از آنها برای راندن و برخی دیگر برای تاراندن حیوانات بکار می رود و راندن یا تاراندن هر یک از انواع حیوان را در فارسی و عربی الفاظی ویژه است که در خلال کتب لغت و فرهنگها پراکنده اند. گاه نیز لفظی مشترک است میان دو یا چند نوع از حیوانات و ویژه ٔ زجر یک نوع حیوان نیست . در عربی برای برخی از الفاظ زجر مصدر نیز ساخته اند مثلاً زجر کردن بلفظ هلا را هلهله گویند چنانکه ملاحظه خواهد گردید. اینک برخی از الفاظ زجر: اَجْدَم ؛ کلمه ای است که بدان اسب را زجر کنند اصل آن هجدم است : اجدم الفرس ؛ زجر کرد اسب را بکلمه ٔ اجدم . (از منتهی الارب ). بَس ْبَس ْ، کلمه ای است که بدان شترانرا زجر کنند و ابساس و بَس ْ زجر کردن شتران بلفظ بس بس . (از منتهی الارب ). زجرکردن شتردر وقت راندن . (تاج المصادربیهقی ): ده ، زجر است شتر را. (بلوغ الارب ج 4 ص 278 از زمخشری ). سَعْسَعْ؛زجر گوسپندان را. (دهار) سعسعة؛ راندن بلفظ سع سع. (منتهی الارب ). عاج و عاج عاج ؛ زجر است ناقه را و زجرکردن ناقه را بلفظ عاج عاج ، و مصدر فعل از آن آرند و گویند عَج َّ و عَجْعَج َ؛ یعنی زجر کرد ناقه را بکلمه ٔ عاج . (از منتهی الارب ). قرس ؛ کلمه ای است که بدان سگ را زجر کنند. (منتهی الارب ). قوش قوش ؛ زجری است مر سگ را. (منتهی الارب ). مهمهه . (تاج المصادر بیهقی ).
هاد؛ زجری است شتر را. (منتهی الارب ). و رجوع به «هاد» در این لغت نامه شود. هال ِ؛ زجری است اسب را. (از منتهی الارب ). و رجوع به هال در این لغت نامه شود.هَت ْهَت ْ؛ کلمه ای است که بدان ، اشتر را بر آب زجر کنند. هتهته ؛ زجر کردن شتر بر آب بلفظ «هت هت ». (از منتهی الارب ). رجوع به «هت هت » و «هتهته » در این لغت نامه شود. هِج ؛ زجری است مر ناقه را. (از منتهی الارب ).رجوع به هج در این لغت نامه شود. هِجْدَم ؛ کلمه ای است که بدان اسب را زجر کنند تا پیش رود. لغتی است در اجدم . گویند نخستین کسی که بر اسب سوار شد پسر برادرکش آدم بود. وی سوار بر اسب ، بر برادر خود حمله آورد، اسب را زجر کرد و گفت «هج الدم » هجدم مخفف همین کلمه است و برای زجر اسب بکار میرود. (از منتهی الارب ).رجوع به «هجدم » در این لغت نامه شود. هَلا؛ کلمه ای است که بدان اسب را زجر کنند. (از منتهی الارب ). هیج ِ، مبنی بر کسر؛ زجری است مرناقه را. (از منتهی الارب ). هید [ هََ / هی ]؛ زجری است مرشتر را و زجر کردن و بانگ بر زدن شتر را هَید گویند. و گویند: ما له هید ولاهاد؛ یعنی کسی با او هاد یا هید نگوید و منع و زجرنکند. (از منتهی الارب ). || (بمجاز) بانگ زدن برستور تا تیز رود. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (آنندراج ). بانگ کردن به گوسفندان . (از متن اللغة). بانگ برستور زدن تا برود. (دهار) (المصادر زوزنی چ تقی بینش ص 23) (ترجمان القرآن ترتیب عادل بن علی چ دبیرسیاقی ص 49 و 104). بانگ برستور زدن . (تاج المصادربیهقی ). بانگی که شبانان بر گوسپندان زنند، بمجاز زجر گویند. (از تاج العروس ) (از متن اللغه ). آواز برای راندن شتران . (از اقرب الموارد). || برانگیختن . پراکندن چیزی . (از المعجم الوسیط). || پراکندن باد ابر را. (از المعجم الوسیط) (از اقرب الموارد). پراکندن ابرها. دور کردن . (از کازیمیرسکی ) (از المعجم الوسیط) (از اقرب الموارد). || انداختن ناقه آنچه در شکم دارد. (از منتهی الارب )(از ناظم الاطباء) (از متن اللغة) (از آنندراج ) (از تاج العروس ) (از اقرب الموارد) (از ترجمه ٔقاموس ). || انداختن و بیرون ریختن آنچه در دلست . استفراغ کردن . بر گرداندن . قی کردن . (از کازیمیرسکی ). || فالگویی کردن بمرغان و بانگ زدن بر آنها،گویند: زجر الطائر؛ هر گاه آنرا بفال (بد) گیرد و از دیدن آن پیش بینی حوادثی کند، پس آنرا براند. (از منتهی الارب ) (از ناظم الاطباء). فالگویی کردن بمرغان و بانگ بر زدن بر آن . (آنندراج ). فال بمرغ کردن : زجرالطائر؛ فال بمرغ کرد. و تفأل َ؛ فال زد بمرغ . (مقدمة الادب چ لایپزیک ص 127). زجر عیافت و فالگیری از پرنده است ، بدین گونه که سنگی بسوی پرنده میافکنند و پا بروی بانگ میزنند، پس اگر پرنده بسوی راست پرد فال نیک از آن گیرند و اگر به سمت چپ پرد فال بد. و کلاغ را ابوزاجر گویند زیرا بیشتر تفأل و تطیر با او کنند. (از محیط المحیط) (از متن اللغة) (از اقرب الموارد). زجر طائر؛ فال گرفتن به پرندگان . (از کتاب الافعال ابن قطاع ص 81). برانگیختن پرنده وپرانیدن آن تا سنوح او را بفال نیک و بروح او رابفال بد گیرند. (ازمعجم وسیط). کیش کردن پرندگان و پراندن آنها از محل خود برای تفال زدن با پرواز آنان . (از کازیمیرسکی ). فال گرفتن بمرغ . (المصادر زوزنی چ تقی بینش ص 22). بمرغ فال گرفتن . (دهار) (ترجمان القرآن ترتیب عادل بن علی چ دبیرسیاقی ص 42 و 111) (تاج المصادر): زجر الطایر؛ یعنی فال گرفت به وی پس بدر آمد پس دفع کرد آنرا مثل ازدجره از باب افتعال . (ترجمه ٔ قاموس ). زجر بمجاز فالگیری به پرنده و پرانیدن او را گویند و لیث گوید زجر آن است که پرنده یا آهویی را برانند و از کیفیت پریدن او فال گیرند. و این همان طیره است که در شرع (اسلام ) از آن نهی شده است . (از تاج العروس ). || تکهن . پیش گویی کردن حوادث . (از محیط المحیط). عیافت است و آن خود نوعی از کاهنی است . گویند«زجرت ان یکون کذا و کذا»؛ یعنی پیش گویی کردم که چنین و چنان شود. (از لسان العرب ). طیره و عیافت . و آن استدلال کردن باشد از رفتار وحوش و آواز مرغان بر وقوع حوادث . (یواقیت العلوم ). فالگویی بمرغان و ستارگان جز آن . (منتهی الارب ). فال گرفتن بنام مرغ یا به آواز، یا بصنعت فال گویی کردن بنجوم یا برمل یا چیزی دیگر. (ترجمه ٔ قاموس ). قسمی کاهنی (تکهن ) است . (از متن اللغه ). عیافت و تکهن را زجر گویند. (از قاموس ). بمجاز، زجر عیافت است که خود نوعی تکهن است . و اصل در آن است که پرنده ای را بوسیله ٔ بانگ زدن با پرتاب سنگ ، بپرانند آنگاه اگر براست پرد فال نیک و اگر به چپ پرد فال بد زنند در اساس چنین آمده ... و در حدیث است که شریح شاعر و زاجر بود. و زجاج گوید زجر پرندگان یا غیر پرندگان آن است که براست رفتن آنها را بفال نیک گیرند و بچپ رفتن آنها را بفال بد و کاهن را زاجر گویند از آنروی که هر گاه چیزی را بفال بد گیرد ودر امری گمان شومی برد، با بانگ و فریاد، دیگران رامتوجه سازد و از اقدام بدان نهی کند. زجر حیوانات ودرندگان نیز از همین باب است . (از تاج العروس ). در حدیث است که شریح شاعر و زاجر بود، از زجر طیر بمعنی فال بد یا خوب گرفتن از پریدن پرندگان مانند سانح و بارح و آن نوعی است از کهانت و عیافت . زاجر آنکه فال زند. (از نهایه ٔ ابن اثیر). تخمین زدن . احتمال دادن . حدس زدن . فکر کردن درباره ٔ پیش آمدی : زجرت ان یکون کذا؛ من حدس میزنم که اینطور باشد. (از کازیمیرسکی ). زجر، عیافت و آن حدس و تخمین زدن و گمان بردن به امور است از روی نام پرندگان یا آوا و یا محل فرود آمدن ایشان ، و آن را نشان خوشبختی و نیکی و یا شومی و بدی گرفتن . (از متن اللغة: عیف ). بستانی آرد: زجر، غیبگویی و اخبار از وقوع حادثه ای است پیش از وقوع و در قدیم معتقدانی داشته و در کلده و مصر رائج بوده است و از آنجا بیونان و از مردم یونان به رومیان رسید. در یونان و روم بیشتر بیکی از جهات اربعه فال می گرفتند. غیب گویان یونانی (هنگام پیشگویی وقایع آینده ) روی خود را بسوی شمال و رومیان روی بسوی جنوب میکردند. مردم مشرق بیشتر نشانیهای خوشبختی و رفاهیت میدیدند و در باخترنشانهایی برخلاف آن میدیدند و آنرا شوم میدانستند و فال بد میزدند. دانش زجر و پیشگویی بر پایه ٔ پریدن و آوای پرندگان ، درخشیدن برق یا دیگر حوادث مهم جَوّی مانند نیازک ، اقسام بادها، خسوف ، کسوف و نیز سمت پرش پرندگان (که لفظ طیرة را از آن گرفته اند)، و نیز خواندن خروس ویا خوردن پرنده تخمی که در قفس گذارده شده ، میباشد.بسیاری از حوادث خرد و ناچیز را نیز بفال بد میگرفتند، و نشانه ٔ شومی میدانستند مانند: عطسه ، دچار اندوه و دلتنگی ناگهانی شدن ، ریختن نمک بر خوان ، یا باده برجامه و یا گذشتن حیوان از جلو شخصی بطوری که راه را بر او قطع کند. در یونان و روم ، غیبگویان و فالگیران دارای نفوذ و قدرت فراوان بودند و تعداد آنان درروم همیشه از سه تن تجاوز نمیکرد و این سه تن پیوسته بوسیله ٔ انجمن مخصوصی از اشراف و هر یک از یکی از طوایف بزرگ برگزیده میشدند تاسال 300 ق .م . که قانون دیگری جانشین قانون مزبور گشت و بر طبق مقررات این قانون اخیر افرادی از طبقات عامه ٔ مردم نیز میتوانستند برای پیشگویی برگزیده شوند. و لذا عدد پیشگویان ازسه تن تجاوز کرد و تا 15 رسید. اما نتیجه ٔ بیرون شدن مقام مذکور از انحصار اشراف ، آن شد که از نفوذ پیشگویان کاسته شد تا سال 390 م . که تئودوس بزرگ ، جمعیت مزبور و هم چنین پرستش بتان را ملغی ساخت . (از دائرةالمعارف بستانی ). یکی از اوابد عرب زجر و طیره است و این هر دو بیک معنی و اصل آن این است که عرب هر گاه آهنگ انجام دادن یا ترک کاری کنند، پرنده را با زجر میپرانند پس اگر به جانب راست پرید حکمی میکردند و اگر به چپ یا بالا و یا به سمت روبرو پرید حکمی دیگر. و از این رو زجر را طیرنیز نامند و بیشتر با کلاغ تطیر میکردند سپس با دیگرحیوانات بجز پرندگان نیز فال زدند و باز از این نیزتجاوز کردند و حوادث حالاتی که در جمادات رخ میداد مانند شکستن و بهم خوردن ، و مانند آن را در فالگیری (زجر) مورد توجه قرار دادند. عربان در زجر، گاه تا سرحد کهانت پیش میرفتند. در شرع ، حکم از راه زجر و طیره باطل و بلااثر دانسته شده است . پیغمبر (ص ) فرمود: «اقروا الطیر فی وکناتها». و نیز گفت : «لا عدوی و لا طیرة». اما فال ، کاری پسندیده بشمار آمده زیرا از پیغمبر نقل کنند که گوید: «یعجبنی التفال و هی الکلمة الطیبه ». دانشمندان گفته اند فرق فال و طیره بدانست که فال بدون قصد آید و طیره را با قصد انجام دهند. (از صبح الاعشی ج 1 ص 399 تا 400) :
محال باشد فال و محال باشد زجر
مدار بیهده مشغول دل ، به فال و به زجر.

قطران (دیوان چ محمد نخجوانی ص 208).

و یکی بود نام او سطیح کاهن کی هر چه از وی بپرسیدندی بزجر بگفتی . (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 97). و بسیاری از این کندا و فال گویان و زجر و کسانی که در شانه ٔ گوسفند نگرند. (مجمل التواریخ و القصص ص 103). رجوع به ترجمه ٔ مقدمه ٔ ابن خلدون بقلم محمدِ پروین گنابادی ج 1 ص 188،192 و بلوغ الارب جزء 2 ص 334، 340، و جزء 3 ص 261، 326 و مروج الذهب مسعودی چ 1 ج 2 صص 231 - 237، و طیرة، عرافه ، فراسة، عیافة، عراف ، عرافان ، قیافة، کاهن ،کهنه ، کاهنان ، کهانة در این لغت نامه شود. || زجر غراب البین ؛ کنایت از سفر آمده است . گویند: «ازجرغراب البین »؛ یعنی بسفر خواهم رفت . (از اقرب الموارد). || تهدید کردن . (المصادر زوزنی چ تقی بینش ص 22) (دهار) (ترجمان القرآن ترتیب عادل بن علی چ دبیرسیاقی ص 49 و 117) (تاج المصادر بیهقی ). تهدید. (ناظم الاطباء) . || نالیدن . (دهار). || دور شدن . بیرون شدن . || فرار کردن . ازدجار نیز بدین معنی آمده . || بیمناک شدن . مرعوب گردیدن . از روی بیم فرار کردن . (از کازیمیرسکی ).

هدس

در عربی به معنای بازداشتن از کاری و در فارسی به معنای شکنجه و رنج