یسویه

طریقتی است که خواجه احمد یسوی(متوفی به سال ۵۶۲ق) معروف به پیر ترکستان تأسیس نموده است. طریقتی که او بنیان گذارد توسط شاگردان و خلفایش گسترش یافت و مهم ترین و گسترده ترین طریقت صوفیه در میان ترکان آسیای مرکزی تا زمان به وجود آمدن نقشبندیه بود. اکثر خلفای این طریقت پسوند آتا را پس از نامشان دارند. اولین خلیفه او "منصور آتا" پسر ارسلان بابا بود (ارسلان بابا اولین مرشد احمد یسوی بود) دومین خلیفه او،"سعید آتای خوارزمی". سومین خلیفه اش " حکیم آتا" یا سلیمان باغیرقانی است. از میان خلفای او معروفترینش حکیم آتا ست در در ترکستان پیرامون زندگی وی افسانه های بسیاری شکل گرفته است. او به روایتی ۲۰ سال پس از مرگ یسوی وفات نمود و مزار او در چند جای ترکستان که معروفترینش خوارزم است سال ها محل زیارت زوار بوده است. چند کتاب ترکی با نام های "کتاب باقیرغان"، "کتاب مریم"، "کتاب آخر زمان" و " دیوان حکیم آتا" به او نسبت داده می شود که کتابهای بسیار معروفی نزد ترکان و تاتارها و ترکمنها بوده ولی مانند کتاب دیوان حکمت خواجه احمد یسوی، در صحت انتساب تمامی آن ها به وی جای شک وجود دارد و احتمالا بعدها توسط دیگران مطالبی از آن ها کم و مطالبی به آن ها اضافه شده است و تغییر زیادی یافته است. در برخی منابع آمده است که حکیم آتا،" عنبر آنا" دختر "بغراخان" را به زنی می گیرد، و پس از مرگ، معروفترین خلیفه وی،"زنگی آتا" از خوارزم به تاشکند آمده و با عنبر آنا ازدواج می کند. زنگی آتا از فرزندان ارسلان بابا و عرب نژاد بوده مزار او در فاصله ۸ کیلومتری شهر تاشکند به سمرقند است. چهار خلیفه او عبارت بودند از:اوزون حسن آتا، سید آتا، صدر آتا و بدر آتا که معرفترینش سید آتا و معروفترین خلیفه او اسماعیل آتاست. این سلسله خلفا در منابع مختلف متصوفه به گونه های مختلفی ثبت شده و اکثراً داستان های افسانه ای دربارهٔ اشان گفته شده است
آنچه مسلم است، طریقت یسویه تا زمان ظهور خواجه بهاءالدین محمد نقشبند(۷۱۷-۷۹۱ه. ق) دارای نفوذ و شهرت بوده و بعدها در نقشبندیه مستحیل شده است و البته می توان گفت نقشبندیه و بکتاشیه هر دو به گونه ای منشعب از این طریقت می باشند و خطوط عمومی آن ها چندان تفاوتی باهم ندارند.چنانکه در منابع آمده است دوتن از مرشدان و استادان بهاء الدین نقشبند به نام های "خلیل آتا" و "قثم شیخ" هر دو از مشایخ یسویه بوده اند بارتولد ترک شناس معروف روس، شخصیت خلیل آتا یا خلیل سلطان مرشد بهاء الدین نقشبند را یکی از پادشاهان گمنام اردوی زرین میداند که حتی سکه هایی به نام او هم زده شده است.و یا در روایات بکتاشی آمده است که حاجی بکتاش سر سلسله بکتاشیه از مریدان خواجه احمد یسوی بوده است. تأثیر یسویه بر طریقت مولویه به واسطه بکتاشیه هم محتمل است.
طریقت یسویه یکی از طریقتهای مهم در آسیای مرکزی بوده که نقش بسیاری در مسلمان نمودن ترکان آسیای مرکزی داشته. منابع یسوی می گویند کسی که موجب مسلمان شدن :ازبک خان شده است، سید آتاست.این طریقت نقش مهمی نیز در دوران معاصر در مبارزه مسلمانان شوروی علیه سیاست الحاد کمونیستی در شوروی داشته است. دو گروه لاچی ها و ایشانهای پشمالو از زیر گروهای یسویه هر دو بسیار سیاسی بودند و به همراه نقشبندیه و قادریه، نقش مهمی در مبارزات مسلمان شوروی داشتند. پیوند لاچی ها با قیام باسماچیان مسلم است
۱-صوفیان نخستسن در ادبیات ترک، پروفسور محمد فواد کوپریلی، ترجمه توفیق. ه. سبحانی. انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.۱۳۸۵