ماده تاریخ

ماده تاریخ کلمه یا کلماتی معنی دار است که به حساب جمل مساوی با یک تاریخ مشخص و مورد نظر می شود. به عبارت دیگر ماده تاریخ آن است که مجموع حروف بیت یا مصراع یا عبارتی به حساب ابجد با تاریخ واقعه ای تطبیق کند. مانند شعر زیر که «قرب طاعت» معادل ۷۸۲ ه‍. ق. است.
حسین نخجوانی. مواد التواریخ. نشر ادبیه. تهران. شهریور ۱۳۴۳. چاپ شفق تبریز.
...
ماده تاریخ ذکر تاریخی است به شعر یا گاهی نثر در قطعه ای کوتاه برای واقعه های گوناگون اعم از جلوس یا فوت یا قتل پادشاهی یا مرگ و قتل امیر٬ وزیر٬ شاعر٬ حکیم و مانند آن ها. معمولاً شعری که از این راه پدید می آید قطعه ای کوتاه است که شاعر در یکی دو بیت آخر آن تاریخ مورد نیاز را ذکر می کند و بیت های پیشین از آن را برای تمهید می آورد و معمولاً این مقدمه برای معرفی و بیان وجه اهمیت کسی یا واقعه ای گفته می شود که تاریخ آن ذکر گردیده است. اصطلاحاً تاریخ گویی به این نحو را ماده تاریخ سازی می گویند.
در گذشته حتی برخی از اسامی، اشارات و محاسبات نجومی را به حساب جمل بکار می بردند. جرجی زیدان در آداب اللغه می گوید:کان اهل الحساب فی صدر الاسلام یستخدمون به حروف الهجا کما نستخدم الارقام الهندسیه. مسلمین برای هر حرف از حروف ابجد شماره ای قائل شده اند و حساب جمل را تشکیل داده اند. بدرالدین محمد ابونصر فراهی می گوید:

مادّه تاریخ
ساختن ترکیب، جمله یا عبارتی که جمع حروف آن به حساب ابجد یا حساب جُمَّل مطابق با تاریخ حادثۀ مهمی باشد. معمولاً چنین ترکیبی را در قسمتی از شعر می گنجاندند. هر حادثۀ مهم تاریخی مانند مرگ یک پادشاه یا شخصیتی مهم، تاریخ جلوس یا پایان سلطنت یک پادشاه، فتح یک شهر، و غیره می تواند موضوع یک ماده تاریخ باشد. گاه ماده تاریخ مرگ اشخاص بر سنگ قبر ایشان نیز حکاکی می شد. جز این ها تاریخ تأسیس یا بنای یک عمارت یا مسجد نیز می توانست به صورت مادّه تاریخ بر سردر آن عمارت نصب گردد. علاوه بر ماده تاریخ هایی که در مرگ شاعران و بزرگان سروده شده است، از ماده تاریخ های معروف می توان به ماده تاریخ «عدل مظفّر» برای تأسیس مجلس شورای ملی به فرمان مظفرالدین شاه در تاریخ ۱۳۲۴ق اشاره کرد. ماده تاریخ مرگ حافظ نیز «خاک مصلّی» (۷۹۱ق) در قطعۀ زیرآمده است: چراغ اهل دانش خواجه حافظ/که شمعی بود از نور تجلّی/چو در خاکِ مصلّی یافت منزل/بجو تاریخش از «خاک مصلّی».