کارنامه بندار بیدخش

کارنامه ی بُندارِ بیدَخش نمایشنامه ای است از بهرام بیضایی که اوّل بار نویسنده خود با بازی مهدی هاشمی و پرویز پورحسینی بر صحنه برده است. نویسنده متن را «برخوانی» نامیده و در آغازش گوید که «برخوانی برای دو برخوان». این اصطلاحی برساختهٔ بیضایی برای گونه ای از نمایش های ایرانی است که با نیم نگاهی به نقالی، پرده خوانی، تعزیه و نیز سنت های تئاتری دیگر شکل یافته است. بیضایی دو برخوانی دیگر به نام های «اژدهاک» و «آرش» دارد که همراهِ «کارنامه ی بندار بیدخش» در کتاب سه برخوانی آمده است.
کارنامهٔ بندار بیدخش، اجرا کازرون، سالن اداره ارشاد، کارگردانی امین اسکندری، تاریخ خرداد ماه ۱۳۸۸.
کارنامهٔ بندار بیدخش، اجرا تهران (سالن ارغنون)، شهریور ماه ۱۳۹۵، به کارگردانی آرش اشاداد
بیضایی این نمایشنامه را سال ۱۳۷۴ پس از سی وپنج سال که از نگارش نسخهٔ اولیه اش می گذشت باز می یابد و با ویرایش و به پایان رساندنش در همان سال، آن را در زمستان ۱۳۷۶، پس از بازگشت از سفر دیر انجامیدهٔ استراسبورگ، به نمایش درآورده و همچون سومین برخوانی (پس از اژدهاک و آرش) در کتاب سه برخوانی در انتشارات روشنگران و مطالعات زنان با شابک شابک ‎۹۶۴-۵۵۱۲-۸۲-۴ به چاپ می رساند. «کارنامهٔ بندار بیدخش» پیش ترک در ماهنامه کلک (شماره ۷۶-۷۹ تیر تا مهر ماه ۱۳۷۵) منتشر شده بود. نیز در جلد یکم دیوان نمایش (۱۳۸۲) نسخه ای باز هم بازنگری شده از این کار چاپ شده است.
بُندار دانشمندی است که جام جهان نما را برای جم ساخته است و چنان که بر می آید بیدخش اوست. او با اعتماد کامل، انواع دانش ها را به شاه می آموزد و جم نیز با این دانش ها بر جهان حکم می راند.اما جم بندار را تنها نردبانی از بهر صعود به قله قدر می داند و قدرت نیز چشمانش را کور کرده است. وی بندار بیدخش را فراموش کرده و از بیم این که مبادا روزی بندار دانشمند، این دانش ها را به دشمنی بیاموزد، او را به زندان «روئینه دژ» که ساخته دست و دانش خود بندار است می افکند. بندار در گوشه زندان به گذشته خود می نگرد و افسوس می خورد که چرا آن اندازه نسبت به شاه خوش بین بود و هنگام ساختن روئینه دژ، دست کم راهی پنهان برای روز مبادای خود هم تعبیه نکرد تا بگریزد.
نخستین بار بیضایی این نمایش را از بهمن سال ۱۳۷۶ تا اردیبهشت ۱۳۷۷ در تالار چهارسوی تئاتر شهر با بازی پرویز پورحسینی (در نقش جَم) و مهدی هاشمی (در نقش بُندارِ بیدَخش) بر صحنه برد. و سپس در شهریور ۱۳۷۷ در تماشاخانهٔ روئر در مولهایم نیز اجرا شد.

کارنامه بندار بیدخش نمایشنامه ای از بهرام بیضایی است.
• «دیدمَش! دیدم! اکنون او را می بینم که می برند در ارابه ای خرکـِش؛ تا رویینه دژ! و شش نیزه ورِ گُشْن گرد او شش سو. از او پرسیدم چون این باز توانی ساخت؟ پاسخ داد: نه شایسته تر از این! و من در آن لبخند چیزی دیدم. من که جم اَم فریاد به فریاد پیوستم که: پس باز چون این توانی ساخت؛ هرچند نه شایسته تر؟ جامی چون این، که در آن جهان وجب به وجب پیداست؟ بر من چه می رود اگر جامی چون این در دستِ دیوَکان باشد ـ که مرا در آن توانند دید؛ که کدام اندیشه دارم، در چه کارم، و چونم؟ ـ این دانش بسوزان!»• «آه رویینه دژ که خود ساختمت و اینک زندانیِ تواَم، مرا به درودی دریاب! از بلندیِ آن بالا، از آن ستیغِ ابرپوش مرا بنگر در پایِ خویشت؛ شکسته و خُردْاَندام، که با سوی تواَم می آورند، در ارابه ای خرکـِش! مرا که ندانسته زندانی برای خود می ساختم؛ که از آن جز به مرگ راهی نیست. درهای آن بر جهان بسته، مُغاک های آن تاریک، تنگناهایش تنگ، راه هایش رو به بیراهه؛ و دالانها، بُن بست های تودرتو! کاش، آری کاش، چیزکی از تیزبینیِ آن جام در سرِ من بود؛ که پیشتر چنین روز در آن می دیدم و گریزْراهی پنهان از برای خود می ساختم. کیست این که با من به دشمنی برخاسته جز کوربینی من؟ ـ مرا در دانشم بسیار باید نگریست اگر چنین با من بر سرِ جنگ است.»• «مَنْ منم ـ من؛ جمْ شاه، شاهِ مردمان، و شاهِ کشورها؛ فرزندِ پدرم و پدرم و پدرانم. منم که تا بوده است و بود نیکویی ها کرده ام به راستی؛ وهمه را بر ستیغِ سختِ این دُرشتکوه رده کردم، تا مرا به بزرگی گُوا شوند. منم که از شش گوشهٔ زمین باجگزارِ من اَند، و فرمانم بر هشت کشور رواست! و من هرچه کرده ام به نام دادار کرده ام. وجهان این جهان نبود اگر مِن جم بر ننشستم به جهان آراستن! نه دبیر، بمان و دست بکش! ـ چون مرا چنان پاسخِ دُرشت داد که نه شایسته تر از این؛ پس از این را گفت نه پیش از این! آیا پیش از این جامی دیگر نساخته، و با وی نیست؟ ای جام بشتاب و او را نشان بده در چه کار است که تا ندانم آسودگیم نیست! این کوه است و این رویینه دژ و این اوست! دیدَمش! می بینم! در رویینه دژ با وی چندان چیز نیست که بدان جامی توان ساخت. مگر در آن کلاتِ جادوکردْ پنهان خانه ای دارد؛ ناپیدا از چشم تو ای جام؛ و او را هرچه خواستی بندگان به بندگی ببرند. ما چه می دانیم در سرِ نگهبانان چیست؟ و اگر او دست به جادو دارد، چگونه از جادوی وی توانند گریخت؟ از آن جادو که در تابشِ زر پنهان است! ـ آیا زری با خود نبرد؟ ـ بیا تو که روزگاری شاگردِ وی بودی و امروز از بختِ خوش راز نویسِ منی؛ نوشتن فروبگذار و به بندگی وی برو؛ و با وی چندان بتاب تا راز وی بدانی. نخستین روز چون موبَدی دل بُریده از گیتی نزد وی برو که آوازهٔ این جام شنیده باشد و بخواهد از آن در کاهکشان بنگرد. دیگر روز چون بازرگانی بسیاردار برو که شنیده باشد بازارها همه در این پیداست و بخواهد به زرآن را بخرد. سوم روز چون دیوَکی نهان سُم و پنهان شاخ و مردمخوار نزدیک وی برو که وی را پادشاهیِ دیوان تاوان کند اگر او جامی چنین خوش از بهر وی پدید آرَد؛ و به چهارم چون زنی افسونساز و پوشیده چهره برو که از این پیالهٔ جادو شنیده باشد، و تا دانستی بهتر از وی در جهان نیست، بخواستی به کرشمه در آن بنگرد تا روی بنماید. پس تو را ایستاده نبینم و شگفتی زده! برو و زودتر برو؛ و هیچ ترفند فرومگذار! وگر جامی نزد وی دیدی درفشی به رنگِ خون بر سرِ دژ کن تا در چاره بنگرم!»• «تو! ای که این نبشته می خوانی به هوش؛ که روزگار با هیچ مرد بد نکرد؛ و بنگر که مردمان با روزگار چه بد کرده اند. من مردی بودم ـ نامم گُم از جهان ـ که پدر مرا کارِ دانش فرمود؛ و گفت این سودِ مردم است؛ و من چون گاوی بارکش که هزاران پوستْ نبشته از چرمِ همگِنان را در ارّابه ای می کشد و از آنها چیزی نمی داند، ندانسته بودم که سودِ کس نیست مگر زیانِ کسی! مرا یاد از آن روز است که زمین از کشته های دیوان پُر بود، و دُهُل های آشوبشان از بانگ و غوغا افتاد. از این پیروزی همه شاد شدند و من نه! من از فراز، در کشته ها نگریستم. پس به سکنجی شدم و در به روی خود بستم و به سالها این جام پرداختم، از بهرِ نیکیِ آن؛ و اگر روزی مرا داوری کنند که این جام سود است یا زیان، مرا بر خویشتن دشنام خواهد بود یا دریغ؛ آفرین یا نفرین؟ اگر در آینهٔ دانشِ من، به سودِ کسی دیگری را زیان کنند!»