کاشفی. [ ش ِ ] ( اِخ ) یکی از شعرای فارس و از اهالی بدخشان بود و به سال 1033 هَ. ق. به هندوستان هجرت کرد. ازوست :
ز بس که ناز ترا با نیاز من جنگ است
میان ما و تو، صحبت ، چو شیشه با سنگ است.
( از قاموس الاعلام ترکی ).
کاشفی. [ ش ِ ] ( اِخ ) حسین بن علی بیهقی سبزواری الاصل کاشفی التخلص واعظ الشهرة کمال الدین اللقب ، از فحول علمای ایرانی جامع علوم دینیه و عارف معارف الهیه و کاشف اسرارعرفانیه و دارای فنون غریبه و در نجوم و ریاضیات متبحر و در اصول موعظه و خطابه متبحّر و در زمان سلطان حسین میرزا بایقرا در هرات و نیشابور مشغول وعظ و ارشاد بوده و با صوتی خوش و آهنگی دلکش آیات قرآنیه و
احادیث نبویه را باعبارات و اشارات لایقه بعرصه بیان می آورده اینک با آن همه تبحر علمی که داشته با «واعظ» شهرت و در مجلس وعظ او ازدحام تمام بودی و بسابودی که در تلاوت قرآن مجید از خود رفتی و از ابیات او قصیده ای است که در مدح حضرت امیرالمؤمنین ( ع ) گفته است :
ذرّیتی سؤال خلیل خدا بخوان
وز لاینال عهد جوابش بکن ادا
گردد ترا عیان که امامت نه لایق است
آن را که بوده بیشتر عمر در خطا.
و از همین شعر و کتاب روضه الشهدای او که در مقاتل خانواده رسالت ( ص ) است تشیع او و از ملازمت امیر علی شیرنوائی آتی الذکر و آیزنه بودن ملاعبدالرحمن جامی و پاره ای قرائن دیگر تسنن وی استظهار شده اینک حال مذهبی او مابین ارباب سیر محل خلاف و نظر بوده و در هرات که مردمانش از اهل سنت وجماعت بوده اند به شیعیگری متهم و در سبزوار که مرکزتشیع بوده بسیار خوار و به تسنن اشتهار داشته است وتفاوت در این موضوع در صورت لزوم موکول به کتب مبسوطه مربوطه بوده و بهتر صرف اوقات در مصنفات او است :
1- آیینه اسکندری به زبان فارسی در استخراج مطلوب و حاوی هشت جدول و بیست دایره بوده و در کتابخانه رضویه از موقوفات سال 1145 نادرشاه افشار موجود و آن را جام جم نیز گویند. 2- الاختیارات یا اختیارات النجوم که بیک مقدمه و یک خاتمه و دو مقاله مشتمل و نامش بنوشته ذریعه ، الواح القمر است. 3- اخلاق محسنی که دو مرتبه چاپ شده و آن را بنام شاه سلطان حسین میرزا، ابن بایقرا و پسرش محسن میرزا در سال 900 هَ. ق. به عبارات فارسی ساده تألیف و جمله «اخلاق محسنی 900» هم تاریخ آن ونامش جواهر الاسرار است.
4- الاربعون حدیثاً در مواعظ که نامش الرسالة العلیة فی الاحادیث النبویة و فارسی بوده و چهل حدیث را جامع و آن را به هشت اصل که هر یک اصل هم به پنج فصل مشتمل است مرتب نموده است. 5- اسرار قاسمی به پارسی در سحر و طلسمات و نیز نجات و علوم غریبه که بنام میرسید قاسم از اسرای دولت صفویه تألیف شده. 6-الواح القمر که همان اختیارات مذکور فوق است. 7- انوار سهیلی که بنام امیر احمد مشهور به سهیلی به پارسی ساده تألیف آن ملخص و توضیح کتاب کلیله و دمنه مشهور بوده و بارها چاپ شده است. 8- بدایع الافکار فی صناعة الاشعار. 9- تحفة الصلوات به پارسی. 10- التحفةالعلیة فی علم الحروف و بیان اسرارها. 11- تفسیر حسینی که همان مواهب العلیه مذکور ذیل است. 12- تفسیرزهراوین که ذیلاً بعنوان عروس مذکور است. 13- تفسیر سوره یوسف که ذیلاً بنام جامع الستین مذکور است. 14-تفسیر قرآن مجید که چند فقره بوده و ذیلاً با اسامی مخصوصه آنها مذکور هستند. 15- جام جم که بنام آیینه اسکندری مذکور شد. 16- جامع الستین در تفسیر فارسی عرفانی و ادبی و اخلاقی و تاریخی سوره یوسف بوده و آن را در شصت مجلس املا و اصحابش نوشته اند و آیات آن سوره مبارکه را در شصت فصل تفسیر نموده و برای بیان کامل مراد شواهدی از اخبار و قصص و حکایات و اشعار فارسی و آیات دیگر آورده است و یک نسخه خطی آن بشماره 2001 در کتابخانه مدرسه سپهسالار جدید تهران موجود است. 17- جواهر الاسرار و بنا بنوشته الذریعه کاشفی دو کتاب بدین اسم تألیف کرده یکی نام اصلی همان اخلاق محسنی مذکور فوق بوده و یکی هم شرح اسرار قاسمی مذکور فوق است و در تحت عنوان مثنوی از کشف الظنون نیز گویند که مثنوی ملای رومی را کاشفی منتخب کرده و آن را به ( اللباب المعنوی فی انتخاب المثنوی ) موسوم داشته پس گوید که نام آن در نسخه ای دیگر جواهر الاسرار و زواهرالانوار است و بنابراین سه کتاب کاشفی نام جواهر الاسرار دارد. 18- جواهر التفسیر لتحفة الامیر که ذیلاً بنام عروس مذکور است. 19- ده مجلس که تلخیص روضة الشهدای مذکور ذیل است. 20- الرسالة العلیة فی الاحادیث النبویة که بنام اربعون مذکور شد. 21- روضة الشهداء که به پارسی در مقاتل خانواده رسالت است. 22-سبعه کاشفیه که هفت رساله است در علم نجوم. 23- شرح اسرار قاسمی که بنام جواهرالاسرار مذکور شد. 24- شرح اسماءالحسنی که ذیلاً بنام مرصد مذکور است. 25- شرح مثنوی. 26- عروس که نام اصلیش جواهرالتفسیر لتحفة الامیر بوده و عروس نیز گویند و آن را به زبان فارسی برای وزیر کبیر امیر علی شیر نوائی آتی الترجمه تألیف و در اول آن علوم و فنون متعلقه به تفسیر را با بیست و دو عنوان در ضمن چهار اصل مذکور داشته و ظاهراً به اکمال آن موفق نیامده و از اول قرآن تا آیه هشتادو چهارم وسوره نسا بوده و زیاده بر پنجاه هزار بیت است. و آن را تفسیر زهراوین نیز گویند که تفسیر دو سوره کامل بقره و آل عمران است و آن را بنام مختصر تلخیص کرده و بعد از آن نیز تفسیر مواهب العلیة را تألیف داده است و دو نسخه خطی از همین جواهر التفسیر بشماره 1948 و 1949 در کتابخانه مدرسه سپهسالار جدید تهران موجود است. 27- فضل الصلوة علی النبی ( ص ). 28- اللباب المعنوی فی انتخاب المثنوی که بنام جواهر الاسرار مذکور شد. 29- لوائح القمر و ظاهراً همان الواح القمر مذکور فوق است. 30- مختصرالجواهر که در ضمن عنوان عروس فوقاً مذکور شد و تا آخر قرآن در حدود بیست هزار بیت است. 31- مخزن الانشاء بپارسی. 32- المرصدالاسنی فی شرح اسماء اﷲ الحسنی. 33- مطلع الانوار. 34- منتخب مثنوی که بنام لباب مذکور شد. 35- المواهب العلیة که تفسیر حسینی نیز گویند و در تهران چاپ شده و دو نسخه کامل خطی آن نیز بشماره 1988 و 1989 و یک نسخه جلد اول آن نیز از اول تا آخر سوره کهف بشماره 1992 و دو نسخه از جلد دویمی نیز که از سوره مریم تا آخر قرآن است بشماره 1990 و 1991 و یک نسخه نیز که ده جزو اول قرآن است بشماره 1942 و یک نسخه نیز که از سوره یس تا آخر قرآن است بشماره 1944 درکتابخانه مدرسه سپهسالار جدید تهران موجود است و غیر اینها و اغلب آنها به زبان فارسی است و وفات کاشفی در سال 910 یا 906 هَ. ق. در هرات واقع و بنابر اول لفظ شیخ و بنابر دویمی کلمه شوخ ماده تاریخ وفات او بوده و پسرش فخر الدین صفی علی نیز از اکابر بوده و کتاب اسرار قاسمی پدرش را بنام کشف الاسرار شرح نموده و در بمبئی چاپ شد. ( از ریحانة الادب جلد سوم ص 345 - 347 ) و نیز رجوع به تاریخ ادبیات ایران تألیف دکتر رضا زاده شفق چ 1338 ص 261، 357، 358 و به «حسین واعظ» در قاموس الاعلام ترکی شود.
