کمال الدین حسین بن علی سبزواری (۸۴۰ ه ق سبزوار – ۹۱۰ ه ق هرات) مشهور به مولانا حسین واعظ کاشفی، همه چیزدان، نویسندهٔ پرکار، عالم جامع العلوم، منجم، مفسر قرآن، ریاضی دان و واعظ تأثیرگذار ایرانی در عصر تیموریان بود. عمده شهرت او به واسطهٔ نگارش مقتل روضة الشهدا است که در دوران صفویه برای اجرای تعزیه و روضه خوانی مورد استفاده قرار می گرفت. کاشفی تخلص او بود و از آنجا که به وعظ و نصیحت مردم می پرداخت به واعظ مشهور شد.
اخلاق محسنی: رساله ای در باب اخلاقیات و کشورداری در چهل فصل که نگارش آن در سال ۹۰۷ به پایان رسید و به سلطان حسین تقدیم شد، گرچه در اصل برای کمک کردن به پسر سلطان، ابوالمحسن میرزا نوشته شده بود و در عنوان کتاب نیز به نام او اشاره شده است.
اسرار قاسمی: رساله ای در باب علوم خفیه که در سال ۹۰۷ و به نام جلال الدین امیر سید قاسم، از امرای دولت و نقیب علویان، به نگارش درآمد. کاشفی این کتاب را با کلمات و حروف رمز و با نثری دشوار نوشت تا فقط برای خواص قابل استفاده باشد. پسرش، فخرالدین علی صفی، کتابی به نام کشف الاسرار در ساده سازی آن نوشت.
الرسالة العلیة فی الاحادیث النبویة: تفسیری بر چهل حدیث نبوی در هشت فصل که نگارش آن در سال ۸۷۵ به اتمام رسید و به نقیب سیدان سبزوار، شمس الدین ابوالمعالی علی مختار نسابه عبیدی، تقدیم شده است.
انوار سهیلی: شرح و نقد منثور کلیله و دمنه در چهارده فصل که به سفارش و درخواست امیر نظام الدین شیخ احمد سهیلی نوشته شد و همان طور که از عنوان کتاب نیز بر می آید به سهیلی تقدیم شده است.
بدایع الافکار فی صنایع الاشعار: رساله ای در باب شعر فارسی و علوم بلاغی که به نام شجاع الدین امیر سید حسین نوشته شده بود.
جواهر التفسیر لتحفة الامیر: تفسیر قرآن در ۲۲ فصل که به نام علی شیر نوایی، حامی همیشگی کاشفی، نوشته شد. ظاهراً تنها یک جلد از آن در سال ۸۹۰ تکمیل شد و جلد دوم که نگارش آن در سال ۸۹۲ آغاز شده بود ناتمام باقی ماند.
رسالهٔ حاتمیه: رساله ای پیرامون حاتم طایی، از بزرگان عرب پیش از اسلام، که در سال ۸۹۱ به نام سلطان حسین بایقرا نوشته شد.
روضة الشهدا: مقتلی در ده فصل که عمدتاً بر سرگذشت حسین بن علی و وقایع حزن انگیز کربلا متمرکز است و نگارش آن در سال ۹۰۸ به انجام رسید. این اثر به سید عبدالله میرزا، مشهور به سید میرزا و همسر دختر سلطان حسین، تقدیم شده است. برخی از منابع از او با نام میرزا مرشدالدین عبدالله یاد کرده اند و او را برادرزاده یا خواهرزادهٔ سلطان می دانند. روضة الشهدا را محمد فضولی تحت عنوان حدیقة السُعَدا به ترکی برگردانده است.
زاد المسافرین: رساله ای منظوم در قالب مثنوی
سبعهٔ کاشفیه: رساله ای دربارهٔ اخترشناسی و طالع بینی که خود متشکل از هفت کتاب است: مواهب زحل، میامن المشتری، سواطع المریخ، لوامع الشمس، مباهج الزهره، مناهج العطارد، و لوایح القمر یا اختیارات النجوم. خواندمیر به هنگام برشمردن آثار کاشفی تنها به اختیارات النجوم اشاره می کند که در سال ۸۷۸ و برای وزیر تیموری، مجدالدین محمد خوافی نگاشته شد. در واقع این تنها کتابی از سبعهٔ کاشفیه است که بر جای مانده است.
شرح کتاب السرور فی علم الصنعة
شرح مثنوی: تفسیری بر مثنوی معنوی مولوی به همراه ده مقاله در شرح حال مشایخ، به ویژه مشایخ طریقت مولویه، و نیز شرح اصطلاحات تصوف
صحیفهٔ شاهی: به گفتهٔ علی نقی منزوی گزیدهٔ مختصری از مخزن الانشا است که به سلطان حسین تقدیم شد. تاریخ تألیف آن به گفتهٔ ذبیح الله صفا ۹۰۷ ه ق و به گفتهٔ جلالی نائینی پس از آن است.
فتوت نامهٔ سلطانی: رساله ای در باب فتوت و آداب آن و رابطه اش با تصوف در ایران. گاهی اوقات در صحت انتساب این اثر به کاشفی به دیدهٔ شک نگریسته می شود.
لب لباب مثنوی: گلچین و گزیده ای مختصر از مثنوی معنوی که در سال ۸۷۵ گردآوری شد.
مخزن الانشا: رساله ای در باب فن نامه نگاری به زبان فارسی که در سال ۹۰۷ و به نام علی شیر نوایی به نگارش درآمد و به سلطان حسین تقدیم شد.
مرصد الاسنی فی استخراج اسماء الحسنی: به گفتهٔ ماریا سابتلنی رساله ای در باب اسماء الهی و به گفتهٔ جواد عباسی دربارهٔ علم حروف به قرینهٔ اصطلاحاتی چون «استخراج» که خاص آن علم می باشد.
مواهب علیه یا تفسیر حسینی: تفسیری مشهور از قرآن که مابین سال های ۸۹۷ و ۸۹۹ و به نام علی شیر نوایی به رشتهٔ تحریر درآمد.
کاشفی در هرات مورد حمایت بی دریغ سلطان حسین بایقرا و امیر علی شیر نوایی بود و در مدت اقامت در آن شهر به طور مرتب در مراکز حساس حکومتی و فرهنگی به وعظ و ایراد سخنرانی می پرداخت. آواز و انشای کاشفی آنقدر مورد پسند عامهٔ مردم و اهل علم بود که در مجالس وعظ او جای نشستن پیدا نمی شد؛ حتی مقامات بلندپایهٔ حکومتی نیز در مجالس او حاضر می شدند. کاشفی در همین شهر و به پشتوانهٔ حمایت سلطان و وزیر، آثار فراوانی را تألیف کرد بگونه ای که یکی از شرح حال نویسان متقدم، آثار او را خارج از حد شمارش خوانده است. امروزه آثار زیادی از کاشفی بر جای مانده که گواهی بر گستردگی دانش و اطلاعات اوست. هفت اثر مشهور او به زعم خواندمیر عبارت اند از: جواهر التفسیر، مواهب علّیه، روضة الشهدا، انوار سهیلی، مخزن الانشا، اخلاق محسنی، و سبعهٔ کاشفیه. بسیاری از آثار کاشفی هنوز تصحیح و منتشر نشده اند و از برخی تنها نام و نشانی در مآخذ باقی مانده است.
گرایش های مذهبی کاشفی همواره مورد سؤال بوده است، حتی در عصر خودش. از ظاهر امر چنین بر می آید که کاشفی اهل سنت و پیرو مذهب حنفی بوده است. همچنین تبلیغات وسیع صفویان برای شیعه جا زدن کاشفی، با هدف تثبیت روضة الشهدا به عنوان تنها مرجع مرثیه خوانی و اجرای تعزیه انجام می گرفت. این روایت، منتقدان جدی نیز دارد که معتقدند رفتار مسالمت جویانهٔ کاشفی را می توان بر کتمان و مدارا و تقیه حمل کرد که از اصول رفتاری شیعه در طول تاریخ محسوب می شود.
هرات در اواخر قرن نهم هجری عاری از احساسات شیعی نبود. اغلب طریقت های صوفی اهل بیت را گرامی می داشتند و نخستین حلقهٔ سلسله شان پس از پیامبر به علی بن ابی طالب می رسید. شور حسینی نیز در جامعه جاری بود. جامی و سایر مشایخ نقشبندیه از سنیان تفضیلی بودند یعنی بدون انکار مشروعیت خلفای راشدین، علی و خاندانش را بیشتر دوست می داشتند. سلطان حسین بایقرا و خانواده اش و بسیاری از مشایخ و علمای هرات نیز گرایش های شیعی داشتند. اما امیر علی شیر نوایی، وزیر متنفذ و ادب پرور تیموری، سخت دل در گرو تسنن داشت. جنب وجوش طریقت های صوفی–شیعی و به ویژه موفقیت های اخیر صفویان در غرب موجب نگرانی امیر از رشد فزایندهٔ تشیع شده بود. خطابه های شاه قاسم انوار (۸۳۷–۷۵۷ ه ق)، شاعر صوفی مسلک، که به تبلیغ نهضت خداوندگاران اردبیل، شش دهه پیش از ظهور خاندان صفوی می پرداخت برای مقامات تیموری دردسرساز شده بود. سخنان انوار نه تنها بر دل درویشان و صوفیان و عامهٔ مردم نشسته بود، که شاهزادگان تیموری را نیز خوش آمده بود. کار چندان بالا گرفت که سرانجام او را در ۸۳۰ ه ق از هرات تبعید کردند. اما این اقدامات برای جلوگیری از رشد تشیع کافی نبود. در اواخر قرن نهم هجری، در سرتاسر دنیای فارسی زبان از کاشغر، دهلی، سمرقند، و هرات تا شیراز، تبریز، و بورسه اقبال به طریقت های صوفی–شیعی با رویکرد براندازی حکومت، در حال افزایش بود.
اخلاق محسنی: رساله ای در باب اخلاقیات و کشورداری در چهل فصل که نگارش آن در سال ۹۰۷ به پایان رسید و به سلطان حسین تقدیم شد، گرچه در اصل برای کمک کردن به پسر سلطان، ابوالمحسن میرزا نوشته شده بود و در عنوان کتاب نیز به نام او اشاره شده است.
اسرار قاسمی: رساله ای در باب علوم خفیه که در سال ۹۰۷ و به نام جلال الدین امیر سید قاسم، از امرای دولت و نقیب علویان، به نگارش درآمد. کاشفی این کتاب را با کلمات و حروف رمز و با نثری دشوار نوشت تا فقط برای خواص قابل استفاده باشد. پسرش، فخرالدین علی صفی، کتابی به نام کشف الاسرار در ساده سازی آن نوشت.
الرسالة العلیة فی الاحادیث النبویة: تفسیری بر چهل حدیث نبوی در هشت فصل که نگارش آن در سال ۸۷۵ به اتمام رسید و به نقیب سیدان سبزوار، شمس الدین ابوالمعالی علی مختار نسابه عبیدی، تقدیم شده است.
انوار سهیلی: شرح و نقد منثور کلیله و دمنه در چهارده فصل که به سفارش و درخواست امیر نظام الدین شیخ احمد سهیلی نوشته شد و همان طور که از عنوان کتاب نیز بر می آید به سهیلی تقدیم شده است.
بدایع الافکار فی صنایع الاشعار: رساله ای در باب شعر فارسی و علوم بلاغی که به نام شجاع الدین امیر سید حسین نوشته شده بود.
جواهر التفسیر لتحفة الامیر: تفسیر قرآن در ۲۲ فصل که به نام علی شیر نوایی، حامی همیشگی کاشفی، نوشته شد. ظاهراً تنها یک جلد از آن در سال ۸۹۰ تکمیل شد و جلد دوم که نگارش آن در سال ۸۹۲ آغاز شده بود ناتمام باقی ماند.
رسالهٔ حاتمیه: رساله ای پیرامون حاتم طایی، از بزرگان عرب پیش از اسلام، که در سال ۸۹۱ به نام سلطان حسین بایقرا نوشته شد.
روضة الشهدا: مقتلی در ده فصل که عمدتاً بر سرگذشت حسین بن علی و وقایع حزن انگیز کربلا متمرکز است و نگارش آن در سال ۹۰۸ به انجام رسید. این اثر به سید عبدالله میرزا، مشهور به سید میرزا و همسر دختر سلطان حسین، تقدیم شده است. برخی از منابع از او با نام میرزا مرشدالدین عبدالله یاد کرده اند و او را برادرزاده یا خواهرزادهٔ سلطان می دانند. روضة الشهدا را محمد فضولی تحت عنوان حدیقة السُعَدا به ترکی برگردانده است.
زاد المسافرین: رساله ای منظوم در قالب مثنوی
سبعهٔ کاشفیه: رساله ای دربارهٔ اخترشناسی و طالع بینی که خود متشکل از هفت کتاب است: مواهب زحل، میامن المشتری، سواطع المریخ، لوامع الشمس، مباهج الزهره، مناهج العطارد، و لوایح القمر یا اختیارات النجوم. خواندمیر به هنگام برشمردن آثار کاشفی تنها به اختیارات النجوم اشاره می کند که در سال ۸۷۸ و برای وزیر تیموری، مجدالدین محمد خوافی نگاشته شد. در واقع این تنها کتابی از سبعهٔ کاشفیه است که بر جای مانده است.
شرح کتاب السرور فی علم الصنعة
شرح مثنوی: تفسیری بر مثنوی معنوی مولوی به همراه ده مقاله در شرح حال مشایخ، به ویژه مشایخ طریقت مولویه، و نیز شرح اصطلاحات تصوف
صحیفهٔ شاهی: به گفتهٔ علی نقی منزوی گزیدهٔ مختصری از مخزن الانشا است که به سلطان حسین تقدیم شد. تاریخ تألیف آن به گفتهٔ ذبیح الله صفا ۹۰۷ ه ق و به گفتهٔ جلالی نائینی پس از آن است.
فتوت نامهٔ سلطانی: رساله ای در باب فتوت و آداب آن و رابطه اش با تصوف در ایران. گاهی اوقات در صحت انتساب این اثر به کاشفی به دیدهٔ شک نگریسته می شود.
لب لباب مثنوی: گلچین و گزیده ای مختصر از مثنوی معنوی که در سال ۸۷۵ گردآوری شد.
مخزن الانشا: رساله ای در باب فن نامه نگاری به زبان فارسی که در سال ۹۰۷ و به نام علی شیر نوایی به نگارش درآمد و به سلطان حسین تقدیم شد.
مرصد الاسنی فی استخراج اسماء الحسنی: به گفتهٔ ماریا سابتلنی رساله ای در باب اسماء الهی و به گفتهٔ جواد عباسی دربارهٔ علم حروف به قرینهٔ اصطلاحاتی چون «استخراج» که خاص آن علم می باشد.
مواهب علیه یا تفسیر حسینی: تفسیری مشهور از قرآن که مابین سال های ۸۹۷ و ۸۹۹ و به نام علی شیر نوایی به رشتهٔ تحریر درآمد.
کاشفی در هرات مورد حمایت بی دریغ سلطان حسین بایقرا و امیر علی شیر نوایی بود و در مدت اقامت در آن شهر به طور مرتب در مراکز حساس حکومتی و فرهنگی به وعظ و ایراد سخنرانی می پرداخت. آواز و انشای کاشفی آنقدر مورد پسند عامهٔ مردم و اهل علم بود که در مجالس وعظ او جای نشستن پیدا نمی شد؛ حتی مقامات بلندپایهٔ حکومتی نیز در مجالس او حاضر می شدند. کاشفی در همین شهر و به پشتوانهٔ حمایت سلطان و وزیر، آثار فراوانی را تألیف کرد بگونه ای که یکی از شرح حال نویسان متقدم، آثار او را خارج از حد شمارش خوانده است. امروزه آثار زیادی از کاشفی بر جای مانده که گواهی بر گستردگی دانش و اطلاعات اوست. هفت اثر مشهور او به زعم خواندمیر عبارت اند از: جواهر التفسیر، مواهب علّیه، روضة الشهدا، انوار سهیلی، مخزن الانشا، اخلاق محسنی، و سبعهٔ کاشفیه. بسیاری از آثار کاشفی هنوز تصحیح و منتشر نشده اند و از برخی تنها نام و نشانی در مآخذ باقی مانده است.
گرایش های مذهبی کاشفی همواره مورد سؤال بوده است، حتی در عصر خودش. از ظاهر امر چنین بر می آید که کاشفی اهل سنت و پیرو مذهب حنفی بوده است. همچنین تبلیغات وسیع صفویان برای شیعه جا زدن کاشفی، با هدف تثبیت روضة الشهدا به عنوان تنها مرجع مرثیه خوانی و اجرای تعزیه انجام می گرفت. این روایت، منتقدان جدی نیز دارد که معتقدند رفتار مسالمت جویانهٔ کاشفی را می توان بر کتمان و مدارا و تقیه حمل کرد که از اصول رفتاری شیعه در طول تاریخ محسوب می شود.
هرات در اواخر قرن نهم هجری عاری از احساسات شیعی نبود. اغلب طریقت های صوفی اهل بیت را گرامی می داشتند و نخستین حلقهٔ سلسله شان پس از پیامبر به علی بن ابی طالب می رسید. شور حسینی نیز در جامعه جاری بود. جامی و سایر مشایخ نقشبندیه از سنیان تفضیلی بودند یعنی بدون انکار مشروعیت خلفای راشدین، علی و خاندانش را بیشتر دوست می داشتند. سلطان حسین بایقرا و خانواده اش و بسیاری از مشایخ و علمای هرات نیز گرایش های شیعی داشتند. اما امیر علی شیر نوایی، وزیر متنفذ و ادب پرور تیموری، سخت دل در گرو تسنن داشت. جنب وجوش طریقت های صوفی–شیعی و به ویژه موفقیت های اخیر صفویان در غرب موجب نگرانی امیر از رشد فزایندهٔ تشیع شده بود. خطابه های شاه قاسم انوار (۸۳۷–۷۵۷ ه ق)، شاعر صوفی مسلک، که به تبلیغ نهضت خداوندگاران اردبیل، شش دهه پیش از ظهور خاندان صفوی می پرداخت برای مقامات تیموری دردسرساز شده بود. سخنان انوار نه تنها بر دل درویشان و صوفیان و عامهٔ مردم نشسته بود، که شاهزادگان تیموری را نیز خوش آمده بود. کار چندان بالا گرفت که سرانجام او را در ۸۳۰ ه ق از هرات تبعید کردند. اما این اقدامات برای جلوگیری از رشد تشیع کافی نبود. در اواخر قرن نهم هجری، در سرتاسر دنیای فارسی زبان از کاشغر، دهلی، سمرقند، و هرات تا شیراز، تبریز، و بورسه اقبال به طریقت های صوفی–شیعی با رویکرد براندازی حکومت، در حال افزایش بود.
wiki: حسین واعظ کاشفی