arabesque

کاشی کاری در مصر باستان

اسلیمی. نقوش گردان هنرهای سنتی سرزمینهای اسلامی

ویکی پدیا:
اِسلیمی که در اروپا با نام Arabesque به معنای "عربی" شناخته می شود نوعی نقوش تزیینی به شکل شاخ و برگ گیاهان، گل پیچک یا خطوط صاف و منظم است که گاه با عناصر دیگری همراه می شود.

توضیحاتی در رابطه با arabesque
اسم arabesque در رقص باله به حالتی گفته می شود که یک پا به سمت عقب بلند شده، دست ها یکی به سمت جلو و دیگری به عقب راست می شوند و وزن بدن روی نوک پای دیگر است.

منبع: سایت بیاموز

arabesque ( هنرهای تجسمی )
واژه مصوب: اسلیمی
تعریف: نقش تزیینی به شکل گیاه با ساقه‏های مارپیچی که ابتدا و انتهای آن مشخص نیست

آرابِسْک[۱]، یا اَرَبِسْک، عَرَبِسْک، شیوه‎ای از تزیین با شکلهای دقیق هندسی و نقشهای گیاهی ساده شده ( استیلیزه و قراردادی ) و دور از طبیعت ( انتزاعی ) با پیچ و خمهای متقاطع و موزون و مکرر که در تذهیب، کاشی‎سازی، قالی‎بافی، گچ‎بری، قلم‎زنی، منبت‎کاری، حجاری و دیگر زمینه‎های هنری به کار می‎رود ( بورکهارت، ۶۸؛ زمانی، ۸۱۷؛ کونل، ۲۳ ) . این اصطلاح واژه‎ای است فرانسوی مأخوذ از واژۀ �عرب� به معنی عربی. در زبان فارسی، افزون بر این واژه، برابرهای عربانه ( دایرةالمعارف فارسی؛ مرزبان، ۶۸، 10 ) ، طرحهای طوماری ( دیماند، ۹۰، ۲۶۱، جمـ ؛ تعبیر مترجم ) طرحهای تزیینی موطوماری ( همو، ۹۱، ۱۱۷ ) ، اشکال طوماری مجرد ( همو، ۹۵ ) ، اشکال توریقی ( همو، ۱۸، ۹۱، جم‍ ) ، طرح توریقی رسمی ( همو، ۱۹۳ ) ، اشکال توریقی و طوماری ( همو، ۱۱۷، ۲۶۶ ) و اسلیمی ( بورکهارت، ۶۸، تعبیر مترجم؛ مرزبان، ۱۴، 10؛ وزیری، ۲ / ۲۱۷؛ زمانی، ۸۱۵ ) نیز برای این مفهوم به کار برده شده است. در میان غربیان نیز چند اصطلاح دیگر، مترادف یا نزدیک به مفهوم آرابسک به کار رفته است: مورِسک[۲] ( موریش[۳]، مغربی، بربری، مراکشیها و بربرهای مسلمان ) مترادف با آرابسک و گاه اختصاصاً در مورد هنر اسلامی اندلس و غالباً به صورت دقیق‎تر دربارۀ تزیینات مغربی به کار می‎رود.
گروتسک[۴] ( منسوب به گروته[۵] یعنی غار که درواقع گرمابۀ تیتوس بوده در رم با تاقهای آراسته به نقشهای شگفت‎انگیز ) نیز به تزیینات آرابسک گونۀ دورۀ رنسانس گفته شده است؛ با این تفاوت که اصطلاح آرابسک، بی‎آنکه مقید به دوره‎ای خاص گردد، تزیینات گروتسک را دربر می‎گیرد و مورسک به مفهوم اخصّ تزیینات اسلامی به کار برده می‎شود. به کارگیری تزیینات گروتسک در صنایع، نقاشی و معماری در عصر رنسانس و پس از آن نوعی تقلید از هنرمندان اسلامی بوده است و همین امر موجب گردیده که در دورۀ یاد شده به جای اصطلاح گروتسک، در مورد این‎گونه طرحها، اصطلاح آرابسک به کار رود ( اسلام آنسیکلوپدیسی؛ مرزبان، 91، 51، 10 ) .
آرابسک را برخی از هنرشناسان غربی به معنی بسیار گسترده‎تری به کار برده‎اند و همۀ نقشهای هندسی، گیاهی، اسلیمی، بند رومی و گره‎سازی را که صرفاً به گونه‎ای نمایشگرِ نقشی موزون و مکرر به شیوۀ شرقی باشد، زیر عنوان آرابسک آورده‎اند، در حالی که هریک از اینها اصطلاحی است خاص با مفهومی خاص.


پنجرۀ مُشبّک در خربة المفجر ( طرح هندسی )

خاستگاه و پیشینۀ تاریخی
از نظر تاریخی، گویا آرابسکِ گیاهی از صورت خیالیِ تاک سرچشمه گرفته باشد. در تزیینات چند اثر هنری دورۀ اسلامی نیز به طرح تاک برمی‎خوریم: از همه مشهورتر قصرالمَشْتى ( المَشَتّى، المُشَتّى ) ، کاخ زمستانی خلیفۀ اموی، ولید دوم، است که در ۱۲۷ق / ۷۴۵م در ۴۰ کمـ شرق بحرالمیت ساخته شده است. در اینجا تاک در کنار جانداران یادآور �درخت زندگی� است ( بورکهارت، ۶۸، قس: کونل، ۱۹، ۲۳؛ دیماند، ۹۰، ۹۱، ۱۱۳ ) . همچنین در قُبَّةُ‎الصَّخرة ( ساخته شده در ۷۲ق / ۶۹۱ م به فرمان عبدالملک ) و محراب جامع اموی دمشق ( ساخته شده در ۸۷ ق / ۷۰۶م به فرمان ولید اول ) و مسجد جامع قیروان در تونس نقش تاک دیده می‎شود. اما طرح تزیینی انتزاعی آرابسک به نقش تاک بسنده نمی‎کند و گونه‎های گیاهی گوناگون را به هم درمی‎آمیزد. گاه تاک را در کنار نخل، انجیر و کنگر ( شوکةالیهود[۶] ) می‎نشاند و گاه از آن انار، میوۀ کاج و گل به بار می‎آورد ( بورکهارت، ۶۸، قس: وزیری، ۲۰۶؛ دیماند، ۱۱۳ ) .
نقشهای آرابسک و اسلیمی، به رغم پیوند لفظی آنها با عرب و اسلام ( بنا به مشهور ) ، در آثار هنری پیش از اسلام دیگر ملل و سرزمینها به کارمی‎رفته، به‎ویژه اگر آرابسک را شکل استیلیزۀ گیاهان و پیوند برگها به یکدیگر بدانیم می‎توانیم نمونه‎هایی از دوره‎های بسیار کهن معرفی کنیم: ۱. مصر: یک حلقه منسوب به عهد سلسلۀ دوازدهم ( ۲۲۱۲ - ۲۰۰۰ق م ) با برگها و غنچه‎ها و گلهای به هم پیوسته و از یکدیگر بیرون جسته؛ ۲. بین‎النهرین: صحنه‎ای از جلوس آشوربانی پال ( ۶۶۹ - ۶۲۶ ق م ) با دو ساقۀ استیلیزۀ مو در بالای سر او که به دو درخت استیلیزه پیوسته، همراه با برگها و خوشه‎های انگور؛ ۳. یونان: سرستونی متعلق به سدۀ ۴ق م با برگهای کنگر در پایین و اسلیمیهای خرطوم فیلی که شاخه‎های اسلیمی از میان برگهای کنگر رسته و دو شاخه شده و هر شاخه به گرد خود حلقه زده؛ ۴. بیزانس ( روم شرقی ) : جعبه‎ای از عاج با نقش اسلیمی. ۵. ایران: ظرفی سفالی از شوش با نقش استیلیزۀ گیاهی مربوط به هزارۀ ۴ق م، و نمونه‎های بسیار دیگر از آثار باستانی ایران با طرحهایی از اسلیمیهای گیاهی، ماری، توریقی، طوماری و دهن اژدری متعلق به هزارۀ ۲ق م، دورۀ هخامنشی، اشکانی و ساسانی ( زمانی، ۸۱۹ - ۸۲۲ ) .

منابع

• https://www.cgie.org.ir/fa/article/237383/آرابسک