جبر و اختیار

از مسائل مهم در کلام، فلسفه و علوم اجتماعی. از نیمه دوم قرن اول هجری با ظهور گروهی به نام قَدَریه مسئلۀ جبر و اختیار در میان مسلمانان مطرح شد و رفته رفته به مسئله ای مهم و بحث برانگیز در کلام اسلامی تبدیل شد. صورت مسئله چنین است که افعال غیر ارادی انسان (امور تکوینی) مانند محل تولد، ویژگی های جسمانی و ژنتیکی واضح است که از دایرۀ اختیار انسان خارج است. اما در نسبت دادن همۀ افعال و تصمیم های ارادی انسان به خودش یا به خدا اختلاف نظر وجود دارد. ریشه این اختلاف در چگونگی قدرت، علم و ارادۀ خداوند نسبت به انسان هاست. آیا از این مسئله که خداوند عالم، قادر و اراده کنندۀ همه افعال است، می توان چنین نتیجه گرفت که افعال و تصمیم های ارادی انسان نیز منسوب به اوست؟ متکلمانی که این صفات خداوند را در افعال بندگان به طور مستقیم مؤثر می دانند و صفت خلق را برای انسان روا نمی دانند، در افعال ارادی انسان قائل به «جبر» شده اند. در مقابل، کسانی که به اراده و قدرت مؤثر انسان در ایجاد و خلق فعل عقیده دارند، در افعال ارادی او قائل به «اختیار» شده اند. هر دو دسته برای اثبات ادعای خود به دلایل عقلی و نقلی تمسک جسته اند. در تاریخ اندیشۀ اسلامی نظریۀ جبر در میان اشاعره و عموم خلفا و حاکمان اسلامی مقبولیت بیشتری یافته و از آن بهره برداری های سیاسی نیز شده است. عالمان شیعه همواره به نظریۀ «امرٌ بین الامرین» یعنی چیزی میان این دو، معتقد بوده اند و تبیین های مختلف از آن ارائه کرده اند. قائلان به نظریه اختیار آن را امری بدیهی و بی نیاز از استدلال شمرده اند به گونه ای که هر کس می تواند آن را به بداهت در وجود خود دریابد. در نظر آنان، پشیمانی بر برخی اعمال، وجود تردید در فعل یا ترک بعضی افعال، شرم از کارهای زشت گذشته، مساعی تربیتی انسان، صحت وعد و وعید الهی و بالاخره احساس تفاوت بین حرکت اختیاری و حرکت از روی رعشه همگی شواهدی هستند که مویّد وجود اختیار در انسان اند. جبر در اصطلاح فیلسوفان به معنای «ضرورت» در رابطۀ علت و معلول است. بنابه نظر آن ها هرگاه مجموعه علل و عوامل پیدایش پدیده ای، محقق شود، آن پدپده (معلول) ضرورتاً محقق خواهد شد. افعال ارادی انسان نیز از این قاعده مستثنا نیست. در علوم اجتماعی نیز اصطلاح جبر و اختیار وجود دارد. جامعه شناسان در تحلیل اعمال انسان ها از تقسیم مسائل جامعه به روبنا و زیربنا سخن می گویند. آنگاه آن دسته از عالمان علوم اجتماعی که تبیین افعال انسان را بیشتر به چگونگی زیربناهای اجتماعی مربوط می دانند، به گونه ای «جبر» در افعال انسان معتقدند و آن ها که تغییر رفتارهای اجتماعی را بیشتر منتسب به اعمال فردی انسان می دانند مایل به «اختیار» اند. امروزه، میل غالب در روان شناسان اجتماعی و جامعه شناسان به پذیرش اختیار است.

[ویکی فقه] جَبْر وَ اِخْتیار، از جملۀ کهن ترین و بحث انگیزترین مسائل نظری در حوزۀ فلسفه و کلام و عرفان می باشد.
توانایی با انتخاب، یا قدرت با اختیـار ــ چـه در مورد انسان و چـه در مـورد خدا ــ پیونـدی ناگسستنی دارد. متفکران مسلمان، اعم از فیلسوفان و متکلمان، قدرت را ــ که صفتی است مؤثر در اراده و در پرتو آن موجودِ زنده امکان می یابد تا با ارادۀ خود کاری را انجام دهد، یا انجام ندهد و در مورد خدا صفتی است ازلی که چون به مقدورات تعلق گیرد در آن ها تأثیر می کند ــ از دو منظر (حالت فاعل و حالت فعل) تعریف کرده اند و از پیوند آن با اختیار سخن گفته اند:
← حالت فاعل (دیدگاه فلاسفه)
اختیار از یک سو با اراده و قدرت پیوند دارد و از سوی دیگر با قَدَر و تفویض.
← پیوند اختیار با اراده و قدرت
...