خارپشت

خارپشت . [ پ ُ ] (اِ مرکب ) جانوری است معروف . گویند مار افعی را می گیرد و سر به خود فرومی کشد و مارخود را چندان بر خارهای پشت او می زند که هلاک می شود و در زمین سوراخ کرده می ماند و بر پشت و دم آن مثل دوک خارها باشند. (آنندراج ) (برهان قاطع) (غیاث اللغة)(فرهنگ نظام ) (ناظم الاطباء). این حیوان از هوا خوشش می آید و در مسکن خود دو باب اتخاذ کند، یک در شمالی و دیگر در جنوبی و چون بچه دار شود از درخت انگور بالا میرود و حبه های انگور را بر زمین میریزاند و سپس روی حبه های افتاده می غلطد تا اینکه این حبات بر روی تیغهایش قرار گیرد و سپس آن ها را بمنزل جهت تغذیه ٔ بچه هایش می برد. (مجانی الادب ج 2 ص 286). ژُژو. خوکل . (نسخه ای از اسدی ). شِکَّر. سیخول را گویند که خارپشت تیرانداز است . (برهان قاطع). زافَه . مرنگو. کوله . بهین . خجو. (از حاشیه ٔ فرهنگ اسدی نخجوانی ). چَزک . (یادداشت بخط مؤلف ). چَزغ . (یادداشت بخط مؤلف ). سنگه . (یادداشت بخط مؤلف ). جانوری است خزنده که چون کسی قصدش کند اندام را بیفشاند خارهایش چون تیر جهند و دراندام قاصد نشینند و آن را تشی ، چیزو، جبروز، جبروزه ، جشرک ، چیزک ، جغد، جکاسه ، ریکاس ، روباه ترکی ، لکاسه ، نکاشه ، سعر، سفر ، شغرنه ، سیحون ، سکاشه ، شکر نامند. (شرفنامه ٔ منیری ). چوله . توره . سیخول . جوجه تیغی . ریکاشه . ریکاسه . جوجو. خارپشت تیرانداز. نوعی تشی است قُنفُذ. اَنقَد. اَنقَذ. دُلدُل . (منتهی الارب ) (اقرب الموارد) (المنجد) (تاج العروس ). هِلیاغ . حَسیکَه . حِسکِک . (منتهی الارب ). قُباع . قُبُع. (المنجد) (منتهی الارب ) (تاج العروس ) (اقرب الموارد). جَلَعلَع.قُنفُذَه ؛ خارپشت ماده . شَوهَب ؛ خارپشت نر. قُنقُعَه ؛ خار پشت ماده . (منتهی الارب ). شَیهَم ؛ خارپشت نر یا خارپشت نر کلان خار. (منتهی الارب ) (اقرب الموارد) (المنجد) (تاج العروس ). شَیظَم ؛ خارپشت بزرگ کلان سال . عُجاهِن . (منتهی الارب ) (شرح قاموس ). اَزیَب . (منتهی الارب ). دَرَص ؛ بچه ٔ خارپشت . (منتهی الارب ) (اقرب الموارد) (شرح قاموس ) (المنجد) (تاج العروس ). نَیص ؛ خارپشت قوی و بزرگ . (منتهی الارب ) (اقرب الموارد) (شرح قاموس ) (المنجد) (تاج العروس ). قَداد. لُتُنَّه . مَزّاغ . عَسعَس ؛ نوعی خارپشت است بدانجهت که شبگرد میباشد.(منتهی الارب ). العساعس القنافذ یقال ذلک لهالکثرة ترددها باللیل . (تاج العروس ). دُلَع؛ نوعی خارپشت است . دَرامه . دَرّاج . هِنَنَة. صِمَّه ؛ خارپشت ماده . مُدلِج . مُدَجَّج . ابوُمدلِج . (منتهی الارب ) :
به خارپشت نگه کن که از درشتی موی
بپوست او نکند طمع پوستین پیرای .

کسائی .

بد از تیر و پیکانهای درشت
هر افکنده ای چون یکی خارپشت .

اسدی (گرشاسب نامه ).

ز بس زخم خشت و خدنگ درشت
شده پیل ماننده ٔ خارپشت .

اسدی (گرشاسب نامه ).

پشتی ضعیف بودت این روزگار چون دی
طاووس وار بودی ، امروز خارپشتی .

ناصرخسرو.

بدیده گرز گران سنگ ، ماه بر کتفش
چو خارپشت سراندر کتف کشد هر ماه .

ابوالفرج رونی .

سردرکشیده بود بکردار خارپشت
بر نیزه ها ز بیم بجنگ اندرون سنان .

ازرقی .

گر بشنود نهنگ بدریا ز زخم تو
چون خارپشت سینه کند پیش سرحصار.

ازرقی .

ز شرم همت تو هر زمان بر اوج فلک
چو خارپشت سر اندر کشد زحل بشکم .

عبدالواسع جبلی .

خارپشت است اعادیش تو گوئی که مدام
سرکشیده ز سر خنجر او در شکم است .

عبدالواسع جبلی .

از هیبت بلارک خارا شکاف تو
دشمن چو خارپشت سراندر شکم کشید.

عبدالواسع جبلی .

زبیلک فتنه را کردند همچون خارپشت اکنون
نمیداند که در عالم کجا و چون کند سر بر.

سیدحسن غزنوی .

چو خارپشتی گشتم ز تیر آزارش
که موی بر تن صبرم ز زخم او بشخود.

جمال الدین عبدالرزاق .

صعب تغابنی بود حور حریرسینه را
لاف زنی خارپشت از صفت سمن بری .

خاقانی .

خارپشت است کم آزار و درشت
مار نرم است و سراپای سم است .

خاقانی .

گل از شرم روی تو چون خارپشت
کشیده سراندر گریبان خویش .

رضی الدین نیشابوری .

کسی کوبدان پشته ٔ خارپشت
برانداختی جان بچنگال و مشت .

نظامی .

که از قاقم نیاید خار پشتی .

نظامی .

جهان خار در پشت و ما خارپشت
بهم لایق است این درشت آن درشت .

نظامی .

از ننگ همدمان که چو موشند زیر رو
چون خارپشت سر به شکم در کشیده ایم .

سیف اسفرنگ .

راست میخواهی بچشم خارپشت
خارپشتی بهتر است از قاقمی .

سعدی .

در خوابگاه عاشق سر بر کنار دوست
کیمخت خارپشت ز سنجاب خوشتر است .

سعدی .

سنجاب در بر میکنم یک لحظه بی اندام او
چون خارپشتم گوئیا سوزن در اعضا میرود.

سعدی .

از ننگ سوزنی طلبیدن ز سفله ای
چون خارپشت بر بدنم موی سوزن است .

سعدی .

هست مادرزاد ازوصل بتان محرومی ام
با گلی هرگز نپیوستم چو خار خارپشت .

وحید (از آنندراج ).

اکیدنه

راورا

تشی

در زبان بختیاری به خارپشت چوله می گویند