یزید بن مزید شیبانی

یَزید بن مَزیَد شِیبانی از سرداران و فرمانداران عرب خلافت عباسی بود که بر ارمنستان و اران و شروان و دربند قفقاز ولایت داشت. یزید بن مزید در جنگ با طوایف خزر در نواحی قفقاز کسب شهرت کرد. از نوادگان او نوزده تن در آن نواحی دودمانی از حاکمان را با نام شروان شاهان ادامه دادند. نوادگان یزید بعدها فرهنگ ایرانی به خود گرفته، نام های فارسی برای خود برگزیده و در دربارهای خود به ترویج زبان و ادب فارسی پرداختند.
یزید بن مزید از اعضای عشیره شیبان بود که در منطقه دیاربکر سکونت داشتند. نام کامل وی یزید بن مزید بن زائده بن عبد الله بن زائده بن مطر بن شریک بن الصلت (که نامش عمرو بود) ابن قیس بن سرحبل بن همام بن مرّه بن ذهل بن شیبان شیبانی بود.
او برادرزاده معن بن زائده بود که به بخشندگی شهرت داشت. یزید بر ارمنستان ولایت داشت و ولایت شروان را از جانب خلیفه هارون الرشید به عنوان اقطاع خانوادگی دریافت داشت. (۱۸۳ ه/ ۷۹۹ م). امّا در ۱۷۳/ ۷۸۸، هارون الرشید او را معزول کرد. در ۱۸۳/ ۷۹۹ دوباره هارون ولایت ارمنستان را به او داد و آذربایجان و شروان و دربند را ضمیمه حکومتش ساخت، و این پس از آن بود که یزید در جنگ پیروزمندانه علیه ولید بن طریف شیبانی خارجی خدمات شایسته و مساعی بسیار ظاهر ساخت و او را در ۱۷۸/ ۷۹۴ به قتل رسانید. این ولید، خارجی متعصبی بود و بر هارون خروج کرد و سر به عصیان برداشت و هوادارانش در جزیره بسیار شدند و بر آن سرزمین استیلا یافت و برای مدّتی کارش بالا گرفت و نفوذش به آنجا رسید که لشکر هارون را بارها شکست داد، تا اینکه هارون یزید بن مزید را با لشکری به دفع او فرستاد، و هارون به هنگام گسیل او، ذوالفقار پیامبر اسلامی را که سپس به علی بن ابیطالب رسید، به او اعطا کرد. یزید آهنگ طریف کرد و میانشان چندین نبرد سخت از پی هم درگرفت. پس به مبارزه تن به تن پرداختند و در آن یزید بر طریف غالب گشت و پای او را قطع کرد و سپس سرش را از تن جدا ساخت. این ماجرا در ۱۷۸ و به قولی ۱۷۹/ ۷۹۵ در موضعی به نام حدیثه در سرزمین جزیره اتفاق افتاد.هارون الرشید مقام یزید را بالا برد و در ۱۸۳/ ۷۹۹ وی را به حکومت نواحی یادشده منصوب کرد. در ۱۸۳/ ۷۹۹ یزید به آن نواحی رفت و تا هنگام مرگ در ۱۸۵/ ۸۰۱ در بردعه (پرتو) در اران ماند. گفته اند هنگامی که مشغول خوردن غذا بود، کنیزکی زیبا برایش هدیه آوردند، وی غذا را پس فرستاد و با کنیزک درآمیخت و آنقدر در آن کار بماند تا جان خود بر سر آن نهاد. این ماجرا در بردعه اتفاق افتاد و او را همان جا دفن کردند. این واقعه را ابن خلکّان از کتاب الاغانی روایت کرده است. در رثای او شعرا قصاید بلیغ سرودند. از یزید دو پسر به جای ماند: یکی خالد بن یزید که ممدوح ابو تمّام طائی صاحب حماسه بود، دیگری محمد بن یزید که به بخشندگی شهرت داشت.

یَزید بن مَزیدِ شِیْبانی ( ـ۱۸۵ق)
از سرداران عرب در دورۀ آغازین خلافت عباسیان. با خوارج خراسان جنگید و بر آن ها پیروز شد و در زمان خلافت مهدی به سرکوبی یوسف معروف به بَرْم، که در بخارا قیام کرده بود، مأمور شد و او را شکست داد. در زمان هارون الرّشید نیز به جنگ وَلید بن طُرَیف هروی، که در ۱۷۹ق در جزیره خروج کرده بود، شتافت و او را از پای درآورد. پس از سرکوبی شورش خوارج ارمنستان، هارون الرشید او را به حکومت آن جا منصوب کرد (۱۸۳ق). او امنیت را در ارمنستان برقرار کرد و به اصلاح امور پرداخت. یزید، سردودمان سلسلۀ شیبانی، از شروانشاهان است.